मन ही आपल्या जीवनातलं एक अत्यंत प्रभावी साधन आहे. मन, विचार, भावना, इच्छाशक्ती आणि अपेक्षांचं गुंतागुंतीचं जाळं असतं, जे आपण प्रत्येक क्षणी अनुभवत असतो. अनेकदा, या मनाच्या विचारांनी आपल्याला इतकं गाठून ठेवलेलं असतं की, मनात एक प्रकारचं संघर्षाचं वातावरण निर्माण होतं. हे मनाचं युद्ध असतं, ज्यात आपलं प्रत्येक विचार, भावना, आणि प्रतिक्रिया एकमेकांशी झुंजत असतात.
मनात शांतता मिळवणं ही प्रत्येकाची इच्छा असते. पण अनेकांना हे कसं साध्य करायचं, हे समजत नाही. मनातून शांतता हवी असल्यास, आपल्याला या अंतर्गत युद्धात विजयी व्हावं लागतं. या लेखात, आपण या शांततेचा शोध कसा लावता येईल, यावर विचार करूया.
१. मनातल्या विचारांचं महत्त्व आणि त्यांचं ओझं
आपलं मन सतत विचार करत असतं. एका सेकंदात असंख्य विचारांची गर्दी होत असते. हे विचार सकारात्मक असू शकतात, नकारात्मक असू शकतात, किंवा फक्त निःशब्द असू शकतात. पण जेव्हा मनातलं विचारांचं ओझं वाढू लागतं, तेव्हा ते मनाचं एकमेकांतून संघर्षासारखं होतं. यामुळेच, मनाच्या शांततेसाठी आवश्यक असतं की आपण आपल्या विचारांना व्यवस्थित समजून घ्यावं आणि त्यांचं व्यवस्थापन करावं.
विचारांचे वर्गीकरण
आपल्या मनातले विचार तीन प्रकारचे असतात:
१. सकारात्मक विचार: हे आपल्याला उर्जावान ठेवतात आणि आत्मविश्वास वाढवतात.
२. नकारात्मक विचार: हे आपल्यात नैराश्य, चिंता आणि अस्वस्थता निर्माण करतात.
३. निरर्थक विचार: हे फक्त अनावश्यक विचार असतात, ज्यांनी मनातलं स्थान घ्यायला नको.
२. स्वत:शी संवाद साधा
मनात शांतता साध्य करण्यासाठी एक प्रभावी उपाय म्हणजे स्वतःशी संवाद साधणं. या संवादात आपण आपल्या विचारांचा, भावनांचा आणि इच्छांचं विश्लेषण करू शकतो. स्वतःशी साधलेला संवाद आपल्याला स्वःच्याबद्दल अधिक जाणून घ्यायला मदत करतो. आपण कोणत्या कारणासाठी विचार करतो, कोणत्या गोष्टी आपल्या मनात संतुलन बिघडवतात, हे समजणं आवश्यक आहे.
संवाद साधण्याचे काही तंत्र
१. लेखन: जेव्हा मनात विचारांची गर्दी होते, तेव्हा विचारांना कागदावर लिहिणं ही उत्तम पद्धत आहे.
२. ध्यान: आपल्या विचारांकडे निष्पक्षतेने पाहण्याचं साधन म्हणजे ध्यान.
३. स्वतःला प्रश्न विचारणं: जसं, “हा विचार माझ्यासाठी महत्वाचा का आहे?” किंवा “यात मला काय साध्य करायचं आहे?”
३. विचारांचा सामना करण्याची ताकद
मनाच्या शांततेसाठी आवश्यक असतं की आपण आपल्या विचारांचा सामना करू शकू. अनेकदा आपण विचारांचं ओझं टाळण्यासाठी त्यांना दाबून ठेवतो. पण दाबून ठेवलेल्या विचारांनी मनाचा शांततेचा प्रवास अधिक कठीण होतो. यासाठी, त्या विचारांना समजून घ्यायला हवं आणि त्यांचा विचारपूर्वक सामना करायला हवा.
विचारांशी तटस्थतेने सामोरा जा
विचारांशी तटस्थ राहणं महत्त्वाचं आहे. प्रत्येक विचाराला फक्त एक ‘विचार’ म्हणून पाहणं म्हणजे त्यावर अधिक महत्त्व न देता त्याला एक विश्लेषणाचा दृष्टीकोन देणं होय. विचारांशी तटस्थ राहूनच त्यांचं मुळापासून निराकरण करता येतं.
४. स्वत:च्या मनाला क्षमाशील बनवा
स्वत:ला क्षमा करण्याची शक्ती विकसित करायला हवी. आपण आपल्या पूर्वग्रहांकडे पाहताना त्यात दोष शोधतो, स्वतःला दोष देतो, परंतु यामुळे शांतता मिळत नाही. क्षमा हे एक सकारात्मक तत्त्व आहे, ज्यामुळे आपल्या मनातल्या नकारात्मकतेची जागा सकारात्मकतेने घेतली जाते.
स्वतःला क्षमा कशी करावी?
१. स्वतःच्या चुका आणि कमकुवतपणं स्वीकारा. २. चुका झाल्यास त्यांचा सकारात्मक बदल घडवा. ३. स्वतःवर प्रेम करा आणि स्वतःची प्रशंसा करा.
५. ध्यान आणि श्वसनाचे तंत्र
ध्यान आणि श्वसन हे मनाला शांततेकडे नेणारे साधन आहे. ध्यानाने आपल्याला आपल्या मनाची पूर्णता जाणवते, तर श्वसनाच्या तंत्राने आपलं मन केंद्रित राहतं. श्वसनाच्या तंत्रात आपल्याला आपल्या श्वासावर लक्ष केंद्रित करावं लागतं, ज्यामुळे आपल्या मनातले नको असलेले विचार दूर जातात.
ध्यानाचं महत्व
ध्यान केल्याने आपल्या मेंदूत आनंद निर्माण करणारे हार्मोन्स वाढतात, ज्यामुळे आपण अधिक आनंदी आणि शांत राहू शकतो. हे नियमित करण्याने आपल्यात असलेला संघर्ष कमी होतो, आणि आपण आपल्या विचारांचा आणि भावना नियंत्रित करू शकतो.
६. वर्तमान क्षणात जगा
आपण बहुतांश वेळ भूतकाळात किंवा भविष्यकाळात विचार करत राहतो, ज्यामुळे वर्तमानकाळातला आनंद हरवतो. मनाचं युद्ध हा एक विचारांचं चक्र असतं, ज्यात आपण एकाच विचारात अडकून बसतो. यासाठी वर्तमान क्षणात राहणं आणि त्याचा अनुभव घेणं महत्वाचं आहे.
वर्तमान क्षणात राहण्याचे उपाय
१. रोजच्या कामांमध्ये पूर्ण लक्ष ठेवा. २. एका वेळी एकच काम करा. ३. छोटीशी गोष्ट जशी, पाणी पिणं, चालणं, खाणं याचंही संपूर्ण मनानं अनुभव घ्या.
७. मनाचं स्थैर्य आणि समजूतदारपणा वाढवा
मनाचं स्थैर्य आणि समजूतदारपणा वाढवणं म्हणजे आपल्या मनाला स्थिर ठेवणं. अनेकदा आपल्याला स्वतःशी तडजोड करावी लागते. परंतु, या तडजोडीचा अर्थ आपल्या मतांशी प्रतारणा करणं नसून, स्वतःच्या मनाला एक दिशा देणं असतो.
स्थैर्य कसं वाढवावं?
१. स्वतःचं ध्येय निश्चित करा. २. त्यासाठी छोटी छोटी पावलं उचलणं सुरू करा. ३. स्वतःच्या निर्णयांवर विश्वास ठेवा.
८. निराशा, चिंता आणि असुरक्षितता सोडून देणं
आपल्या मनात शांतता हवी असल्यास, आपण निराशा, चिंता आणि असुरक्षितता यांना निरोप द्यायला हवा. या भावनांनी मनात अनेकदा गोंधळ घातलेला असतो. हे नकारात्मक विचार आपल्या मनाच्या शांततेत व्यत्यय आणतात. अशा भावनांना दूर करून मनात स्थिरता आणणं आवश्यक आहे.
अशा नकारात्मक भावनांवर नियंत्रण मिळवणं कसं शक्य आहे?
१. आपल्या भावनांना मान्यता द्या. २. नकारात्मक विचारांना सकारात्मक दृष्टीकोनातून पाहा. ३. त्यांचा प्रभाव कमी करण्यासाठी विचारांना दुसऱ्या दिशेनं फिरवा.
मनाचं युद्ध जिंकल्याशिवाय मनाची शांतता साध्य करणं अवघड आहे. शांतता ही बाहेरून मिळणारी गोष्ट नाही, ती आपल्या अंतर्मनातून उत्पन्न होते. या अंतर्मनाच्या युद्धात विजयी होण्यासाठी, विचारांवर नियंत्रण ठेवणं, स्वतःशी संवाद साधणं, मनाच्या क्षमाशीलतेला स्वीकारणं, श्वसन, ध्यान आणि वर्तमान क्षणात जगणं या गोष्टींना आपल्या जीवनाचा भाग बनवणं आवश्यक आहे.
शांतता हवी असल्यास, हे अंतर्गत युद्ध जिंकावं लागेल आणि त्या युद्धाचं मैदान आपलं मनच आहे. त्याला एक सकारात्मक मार्गदर्शन देणं, त्याचं मार्गदर्शन करणं आणि त्याला योग्य दिशा देणं, हेच आपल्याला शांततेकडे घेऊन जाईल.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.