शांतता म्हणजे नेमकं काय? तसा प्रश्न विचारला तर पहिल्यांदा आपल्या डोक्यात काय येतं? कदाचित शांततेच्या व्याख्या विविध असू शकतात; काहींसाठी ती आवाज नसणे असते, तर काहींसाठी ती मनःशांती असते. पण खरं पाहता, शांततेला फक्त बाह्य परिस्थितींमध्ये शोधणं म्हणजे आपल्याला शांततेच्या खर्‍या स्वरूपापासून वंचित ठेवणं होय. आपण जेव्हा अंतःशांतता साध्य करण्याचा प्रयत्न करतो, तेव्हा बाहेरील परिस्थिती कशीही असली तरीही शांतता मिळवता येते.
आजूबाजूच्या जगात कितीतरी आवाज असतात. ट्रॅफिकचे आवाज, नातेसंबंधातील वाद, सतत धावपळ… या सगळ्यात शांतता मिळवणं जणू एक अशक्यप्राय गोष्ट वाटते. परंतु, शांतता हे फक्त आपल्या आजूबाजूच्या आवाजावर अवलंबून नसतं. आपलं मन शांत असेल, तर बाहेर कितीही गोंधळ असला तरी आपण शांत राहू शकतो.
१. बाह्य शांतता आणि अंतःशांतता
अनेकदा असं समजलं जातं की शांतता मिळवण्यासाठी बाहेरचं वातावरणही शांत असलं पाहिजे. परंतु, ही धारणा पूर्णतः चुकीची आहे. आपण खूप शांत जागेतही असतो आणि तरीही आपल्या मनात नाना विचारांचे वादळ घोंगावून राहते. त्याउलट, काही लोक गोंगाटाच्या ठिकाणी असतात पण त्यांचं मन शांत असतं. यातून स्पष्ट होतं की शांतता म्हणजे फक्त बाहेरचं वातावरण शांत असणं नाही, तर अंतर्गत मनःस्थितीवरही ते अवलंबून असतं.
अंतःशांतता म्हणजे आपल्या मनातील गोंधळ थांबवून एक स्थिर आणि शांत अवस्था प्राप्त करणं. हे साधण्यासाठी ध्यान, योगा, आणि साधक विचारांच्या तंत्रांचा उपयोग होऊ शकतो. मनाच्या अवस्थेवर काम केल्यावरच आपण बाहेरच्या आवाजाकडे दुर्लक्ष करू शकतो आणि आपल्यातल्या शांततेचा अनुभव घेऊ शकतो.
२. नकारात्मक परिस्थितीत शांतता साधणं
आपल्या आयुष्यात अनेकदा नकारात्मक परिस्थिती येतात ज्या आपल्या शांततेला व्यत्यय आणतात. उदाहरणार्थ, ऑफिसमध्ये येणारी तणावाची परिस्थिती, कुटुंबातील समस्या किंवा मैत्रीतील वाद. या सगळ्यामुळे आपण नकारात्मक विचारांमध्ये गुरफटून जातो आणि शांततेचा शोध घेणं कठीण होतं.
अशा वेळी, स्वतःला प्रश्न विचारणं अत्यंत महत्त्वाचं ठरतं – “मी या परिस्थितीत शांत राहण्यासाठी काय करू शकतो?” या प्रश्नाच्या उत्तरामध्येच आपल्याला शांततेचा मार्ग सापडू शकतो. नकारात्मकतेमध्येही सकारात्मकतेचा शोध घेणं हे कौशल्य आहे आणि ते आपल्याला शांततेच्या दिशेने घेऊन जातं.
३. प्रतिकूलतेमध्ये संधी शोधणं
प्रतिकूल परिस्थितीत शांत राहण्याची क्षमता प्रत्येकामध्ये नसते. परंतु, ज्या व्यक्तींमध्ये ही क्षमता असते ते नेहमीच त्यांच्या विचारांवर नियंत्रण ठेवू शकतात. संकटांच्या काळातही ते शांत राहतात आणि त्यातून सकारात्मक मार्ग काढतात. या कौशल्याचं एक महत्वाचं अंग म्हणजे प्रतिकूलतेमध्ये संधी शोधण्याची वृत्ती.
उदाहरणार्थ, कोणत्याही वादातून आपण काहीतरी शिकू शकतो; समंजसपणा, संयम, आणि परिपक्वता. हे शिकण्याची वृत्तीच आपल्याला शांततेच्या मार्गावर घेऊन जाते. संकटांमधूनही शांतता साधण्याची ही वृत्ती आपल्याला अंतःशांततेचा अनुभव घेण्यासाठी सहाय्यक ठरते.
४. वर्तमानात राहणं
भूतकाळातल्या आठवणी आणि भविष्याबद्दलच्या चिंता या आपल्याला मनःशांतीपासून दूर ठेवतात. आपलं मन शांत ठेवण्यासाठी वर्तमानात राहणं अत्यंत महत्त्वाचं आहे. वर्तमान क्षणाचं भान ठेवलं की, आपला सारा गोंधळ कमी होतो आणि आपण शांततेचा अनुभव घेऊ शकतो.
याचं एक साधं उदाहरण म्हणजे ध्यान. ध्यान करण्याच्या प्रक्रियेमध्ये आपण आपलं लक्ष फक्त श्वासावर ठेवतो, म्हणजेच वर्तमान क्षणावर. त्यामुळे मनाच्या सगळ्या गोंधळातून आपल्याला बाहेर पडता येतं आणि आपलं मन शांत होतं.
५. मनाची निगराणी
आपल्या विचारांची आणि भावना यांची निगराणी ठेवणं हेसुद्धा शांतता साध्य करण्याचा एक महत्त्वाचा घटक आहे. आपण अनेकदा आपल्याच विचारांनी त्रस्त होतो. त्या विचारांची निगराणी करून त्यांचं स्वरूप ओळखलं की, आपल्याला त्यावर नियंत्रण ठेवता येतं.
हे साधण्यासाठी एका गोष्टीचा अभ्यास करता येतो, ज्याला ‘दूसरा साक्षी’ म्हटलं जातं. दुसरा साक्षी म्हणजे स्वतःच्या विचारांना, भावनांना आणि अनुभवांना एका वेगळ्या दृष्टिकोनातून पाहणं. असं केल्याने, आपण आपल्या विचारांच्या ओघात वाहून न जाता त्यांना समजून घेऊन शांत राहू शकतो.
६. बाहेरील शांतता आवश्यक का?
अनेक लोकांना बाहेरचं शांत वातावरण मिळालं कीच त्यांना शांतता मिळते, असं वाटतं. परंतु, शांतता ही बाहेरच्या आवाजांवर पूर्णपणे अवलंबून नसते. वास्तविक, काही लोकांसाठी ही बाहेरची शांतता आपल्याच विचारांमध्ये हरवण्याची संधी बनते, ज्यामुळे त्यांचं मन अस्वस्थ होतं. त्यामुळे बाहेरील शांतता ही आवश्यक नसून आपलं मन अंतर्गत शांत ठेवण्यावर अवलंबून आहे.
कधी कधी, आपण बाहेरच्या गोंधळामध्येही शांत राहू शकतो. हे साधण्यासाठी आपण आपलं लक्ष अंतःशक्तीवर केंद्रित करायला हवं. ध्यान, प्राणायाम, किंवा एखाद्या सृजनशील क्रियेचं अवलंबन केल्यास आपल्याला या बाह्य आवाजांचा विसर पडतो आणि आपल्याला शांततेचा अनुभव येतो.
७. आंतरिक संवाद महत्त्वाचा
शांतता साधण्यासाठी स्वतःशी केलेला संवाद महत्त्वाचा असतो. आपलं मन शांत ठेवण्यासाठी आपण स्वतःशी कसा संवाद करतो, यावर बरेच काही अवलंबून असतं. नकारात्मक संवादाने मन अधिक बेचैन होतं, तर सकारात्मक संवादाने मनाला स्थिरता प्राप्त होते.
यासाठी मनामध्ये सकारात्मक आणि प्रोत्साहक विचारांचा समावेश करणं आवश्यक आहे. जेव्हा आपण स्वतःशी संवाद साधतो, तेव्हा आपण स्वतःला प्रेमाने, धैर्याने आणि समजून घेऊन संवाद साधायला पाहिजे. यामुळेच अंतःशांतीचा अनुभव घेता येतो.
८. ध्यानाचं महत्व
शांतता साधण्यासाठी ध्यान हा अत्यंत प्रभावी उपाय आहे. ध्यानाद्वारे आपल्याला आपल्याच विचारांच्या गोंधळात थांबवून वर्तमानात घेऊन येता येतं. ध्यानाच्या प्रक्रियेत, आपण आपल्या मनाला एका शांत अवस्थेत ठेवतो. ध्यानाद्वारे मनाला मिळणारी स्थिरता हीच खऱ्या अर्थाने अंतःशांततेचा अनुभव देते.
निष्कर्ष
शांतता मिळवण्यासाठी बाहेरची शांतता आवश्यक नाही; ती फक्त आपल्या अंतःशांतीवर अवलंबून असते. अनेकदा आपण शांतता शोधायला बाहेर जातो, परंतु खऱ्या शांततेचा शोध आपल्या मनात असतो. आपलं मन शांत असेल, तर बाहेर कितीही गोंधळ असला तरीही आपण शांत राहू शकतो. म्हणूनच शांतता साधण्यासाठी बाहेरील परिस्थितीवर अवलंबून न राहता अंतःशांतीचा अभ्यास करणं आवश्यक आहे.
शांततेचा शोध घेण्याच्या प्रक्रियेत आपण अंतर्गत निगराणी, सकारात्मक संवाद, आणि वर्तमान क्षणाचं भान ठेवलं पाहिजे. आपलं मन कसं ठेवावं हे आपल्याच हातात असतं, आणि तीच खऱ्या शांततेची गुरुकिल्ली आहे.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.