भावनिकता म्हणजे काय, आणि कोणता लिंग अधिक भावनिक आहे हे प्रश्न अनेकदा समाजात चर्चेचा विषय बनतात. अनेकांच्या मते स्त्रिया भावनिकदृष्ट्या पुरुषांपेक्षा अधिक संवेदनशील असतात. मात्र, वैज्ञानिक आणि मानसशास्त्रीय संशोधनाने या सामान्य समजुतींना काही प्रमाणात वेगळा दृष्टिकोन दिला आहे. या लेखात आपण पुरुष आणि स्त्रियांच्या भावनिकतेचा सखोल अभ्यास करू, आणि शास्त्रीय संशोधन काय सांगतं हे पाहू.
भावनिकता म्हणजे काय?
भावनिकता ही मनुष्याच्या आतल्या भावनिक स्थितीशी संबंधित एक जटिल प्रक्रिया आहे. ही प्रक्रिया वेगवेगळ्या भावनांचा अनुभव, त्या भावना व्यक्त करणे, आणि त्यांचे नियमन कसे केले जाते यावर आधारित असते. आनंद, दुःख, राग, प्रेम, भीती, आश्चर्य, तिरस्कार या भावना सर्व मानवांमध्ये आढळतात, पण त्या कशा व्यक्त केल्या जातात आणि कोणत्या प्रमाणात व्यक्त केल्या जातात हे प्रत्येक व्यक्तीवर आणि त्यांच्या लिंगावर अवलंबून असू शकते.
स्त्रिया अधिक भावनिक असतात का?
पारंपारिक समाजरचना आणि संस्कृतीमुळे स्त्रियांना अधिक भावनिक, संवेदनशील, आणि सहनशील म्हणून पाहिलं जातं. शास्त्रीय दृष्टिकोनातून, काही संशोधनांनी सूचित केलं आहे की स्त्रिया त्यांच्या भावना अधिक उघडपणे आणि स्पष्टपणे व्यक्त करतात. सामाजिक मानसशास्त्राने दिलेल्या माहितीप्रमाणे, समाजात स्त्रियांना त्यांच्या भावनांना अभिव्यक्त करण्याची परवानगी अधिक असते. अशा समाजांमध्ये मुलींना बालपणापासूनच भावना व्यक्त करायला प्रोत्साहित केले जाते, त्यामुळे त्या भावनिकदृष्ट्या अधिक मोकळ्या असतात.
स्त्रियांमध्ये सहनशीलता आणि इतरांच्या भावनांचा विचार करण्याची प्रवृत्ती अधिक असल्यामुळे त्या कधीकधी अधिक संवेदनशील वाटू शकतात. विशेषत: नातेसंबंधांमध्ये स्त्रिया भावनांना अधिक महत्त्व देतात आणि त्यांचं संवेदनशील असणं नातेसंबंधांवर आधारित असू शकतं. तसेच, काही तज्ञांच्या मते, स्त्रियांमधील हार्मोन्स, विशेषत: एस्ट्रोजेन, भावनिक प्रतिक्रियांवर परिणाम करू शकतो.
पुरुष आणि भावनिकता
पुरुषांना सामान्यत: कडक, धैर्यवान, आणि ताणाला सामोरे जाणारे म्हणून ओळखलं जातं. पण हे समाजात रूढ झालेले विचार आहेत. शास्त्रीय संशोधनाने दाखवले आहे की पुरुषांमध्येही भावनांच्या अनुभवाची खोली असते, परंतु त्यांना त्या भावना उघडपणे व्यक्त करण्याचं प्रशिक्षण मिळालेलं नसतं. त्याचं कारण म्हणजे समाजातील नियम आणि अपेक्षा.
पुरुषांवर समाजाने लादलेल्या “मर्द”पणाच्या संकल्पनांमुळे, ते त्यांच्या भावना लपवतात किंवा कमी करतात. विशेषत: दुःख, भीती, आणि असुरक्षितता या भावनांना ते व्यक्त करायला घाबरतात कारण यामुळे त्यांना “कमजोर” समजलं जाऊ शकतं. पण याचा अर्थ असा नाही की पुरुष भावनिकदृष्ट्या संवेदनशील नसतात. एका संशोधनानुसार, ताण किंवा तणावग्रस्त परिस्थितीत पुरुषांच्या मेंदूमध्येही तितक्याच तीव्र भावना उत्पन्न होतात, पण त्यांच्या भावनिक अभिव्यक्तीत तीव्रपणा कमी असतो.
जैविक आणि हार्मोनल घटक
पुरुष आणि स्त्रियांमधील भावनिकतेचे फरक काही प्रमाणात जैविक आणि हार्मोनल घटकांमुळेही असू शकतात. पुरुषांमध्ये टेस्टोस्टेरॉनचे प्रमाण जास्त असते, ज्यामुळे त्यांना आक्रमकता आणि प्रतिस्पर्धीपणाची भावना अधिक जाणवू शकते. दुसरीकडे, स्त्रियांमध्ये एस्ट्रोजेन आणि प्रोजेस्टेरॉन या हार्मोन्समुळे सहानुभूती आणि संवेदनशीलतेच्या भावनांना प्रोत्साहन मिळू शकतं.
पण या हार्मोनल फरकांमुळे व्यक्तिमत्वाच्या किंवा भावनिकतेच्या सर्वसाधारण रूपांवर प्रभाव पडत नाही. बरेच मानसशास्त्रज्ञ असे मानतात की जैविक घटक आणि सामाजिक परिस्थिती यांचा एकत्रित परिणाम होऊनच एखादी व्यक्ती आपल्या भावनांना कसं व्यक्त करते हे ठरतं.
मेंदूच्या रचनेतील फरक
शास्त्रज्ञांनी केलेल्या संशोधनात पुरुष आणि स्त्रियांच्या मेंदूच्या रचनेत काही फरक दिसून येतो, जो त्यांच्या भावनिक प्रतिक्रियांवर परिणाम करतो. स्त्रियांच्या मेंदूमध्ये अॅमिगडाला (भावनांना नियंत्रणात ठेवणारा भाग) आणि इतर भावनांसंबंधित भाग अधिक सक्रिय असतात, ज्यामुळे त्या भावनांना तीव्रपणे अनुभवू शकतात.
दुसरीकडे, पुरुषांच्या मेंदूमध्ये अधिक तार्किक आणि समस्यांचे निराकरण करण्याच्या भागाचा प्रभाव जास्त असतो. त्यामुळे तणावाच्या परिस्थितीत पुरुष भावनांच्या ऐवजी तार्किक दृष्टिकोनातून समस्या सोडवण्यावर अधिक भर देतात. पण याचा अर्थ असा नाही की त्यांना भावना नसतात किंवा ते भावनिकदृष्ट्या कमकुवत असतात. त्यांची भावनिक प्रक्रिया आणि व्यक्त करण्याची पद्धत वेगळी असते.
भावनिक बुद्धिमत्ता (Emotional Intelligence)
भावनिक बुद्धिमत्ता म्हणजे आपल्याला आपल्या भावनांना ओळखण्याची, त्यांचं व्यवस्थापन करण्याची, आणि इतरांच्या भावनांशी जोडण्याची क्षमता. काही अभ्यासांनी सुचवलं आहे की भावनिक बुद्धिमत्तेत स्त्रिया सरस असू शकतात, कारण त्यांना त्यांच्या भावनांचा अनुभव घेण्याची आणि त्यांना अभिव्यक्त करण्याची मोकळीक असते. परंतु, याचा अर्थ असा नाही की पुरुष भावनिक बुद्धिमत्तेत कमी आहेत. अनेक पुरुष देखील अत्यंत भावनिक बुद्धिमान असतात, विशेषत: जेव्हा ते त्यांच्या भावना ओळखायला आणि त्यांचं व्यवस्थापन करायला शिकतात.
समाजशास्त्रीय घटक
लिंगानुसार भावनांचा अनुभव घेणं आणि त्यांची अभिव्यक्ती ही समाजशास्त्रीय घटकांवरही अवलंबून असते. समाजात मुलांना शिकवले जाते की “पुरुष कधीही रडत नाहीत” किंवा “स्त्रिया नेहमीच नाजूक असतात.” अशा समाजरचना आणि अपेक्षा मुलांच्या वर्तनावर परिणाम करतात आणि त्यामुळे मोठेपणी त्यांच्या भावनिकतेच्या व्यक्तीकरणात फरक दिसून येतो.
स्त्रियांना भावना व्यक्त करण्याचं स्वातंत्र्य दिलं जातं, तर पुरुषांना “कडक” राहण्याची अपेक्षा ठेवली जाते. अशा परिस्थितीत पुरुष आपल्या भावना दडपण्याकडे वळतात, ज्यामुळे त्यांना अनेकदा मानसिक तणाव, नैराश्य, किंवा इतर मानसिक आरोग्याच्या समस्या निर्माण होतात. अशा समाजात भावनिकता म्हणजे कमजोरी समजली जाते, ज्यामुळे पुरुषांना त्यांची वास्तविक भावना व्यक्त करणं अवघड जातं.
संशोधन काय सांगतं?
आता विचार करूया की शास्त्र आणि मानसशास्त्र काय सांगतं. १९९५ मध्ये केलेल्या एका अभ्यासानुसार, स्त्रिया त्यांच्या भावनांमध्ये अधिक स्वाभाविक असतात आणि त्या भावनांना व्यक्त करण्यात कमी अडथळे जाणवतात. तर पुरुष त्यांच्या भावनांचा अनुभव घेण्यापेक्षा त्यांना लपवण्यात अधिक कुशल असतात. इतर अभ्यासांनी दाखवलं आहे की भावनिक ताणाच्या परिस्थितीत स्त्रिया इतरांना सहकार्य करण्याकडे वळतात, तर पुरुष संघर्ष किंवा तणावग्रस्त परिस्थितीत अधिक आक्रमक किंवा दूर राहण्याची प्रवृत्ती दाखवतात.
म्हणूनच, शास्त्रानुसार असे स्पष्टपणे म्हणणं अवघड आहे की पुरुष किंवा स्त्रिया यापैकी कोण जास्त भावनिक असतात. कारण दोघांनाही समान प्रमाणात भावना असतात, परंतु त्या भावना कशा प्रकारे व्यक्त केल्या जातात, त्यावर सामाजिक, सांस्कृतिक, आणि जैविक घटक प्रभाव टाकतात.
शेवटी, पुरुष आणि स्त्रिया दोघेही भावनिक आहेत, परंतु त्यांच्या भावनिकतेचा अनुभव घेण्याची आणि ती व्यक्त करण्याची पद्धत वेगळी असू शकते. स्त्रियांना भावना व्यक्त करण्याची अधिक परवानगी असते, तर पुरुषांना त्या दडपण्याची सवय लागलेली असते. शास्त्रानुसार, पुरुष आणि स्त्रिया दोघेही त्यांच्या भावनिकतेमध्ये सारखेच असतात, परंतु त्यांच्या भावना व्यक्त करण्याच्या पद्धतीत आणि परिस्थितीनुसार बदल दिसून येतो. भावनांचं व्यवस्थापन आणि अभिव्यक्ती ही व्यक्तिगत प्रवृत्तीवर आणि सामाजिक घटकांवर अवलंबून असते.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.