शरीर आणि मन ह्या दोन गोष्टी वेगवेगळ्या असल्याचं आपल्याला वाटतं, पण खरोखर तसं आहे का? शरीर आणि मन यांचं एकमेकांशी घट्ट नातं असतं, आणि दोन्हीचा एकमेकांवर प्रभाव पडतो. आजारी पडणं ही शारीरिक समस्या वाटते, पण त्याच्या मुळाशी मानसिक कारणं देखील असू शकतात. मन:शास्त्रात या गोष्टीचा सखोल अभ्यास केला जातो, आणि अनेक संशोधनांमधून हे सिद्ध झालं आहे की मन आणि शरीर यांचं परस्परांशी महत्त्वाचं नातं आहे.
मानसिक ताणतणाव आणि शरीरावर होणारे परिणाम
ताणतणाव हा आपल्या मानसिक आरोग्याला मोठ्या प्रमाणात प्रभावित करणारा घटक आहे. ताणतणावामुळे शरीरावर अनेक प्रकारचे परिणाम होतात. जेव्हा एखाद्या व्यक्तीला सतत ताणतणाव जाणवतो, तेव्हा शरीरामध्ये काही रासायनिक बदल होतात. हे रासायनिक बदल शरीराच्या कार्यप्रणालीवर विपरित परिणाम करू शकतात. उदाहरणार्थ, सततचा ताणतणाव असलेल्या व्यक्तींमध्ये इम्युनिटी अर्थात प्रतिकारशक्ती कमी होण्याची शक्यता असते, ज्यामुळे त्यांना सतत आजारी पडण्याचा धोका असतो.
ताणतणावामुळे शरीरात कॉर्टिसोल हॉर्मोनचे प्रमाण वाढतं. कॉर्टिसोल हॉर्मोन शरीराच्या “फाईट ऑर फ्लाइट” प्रतिसादासाठी जबाबदार असतो. ताण असलेल्या परिस्थितीत हे हॉर्मोन शरीराला तत्परतेत ठेवण्यासाठी आवश्यक असतं, पण जर ते सतत उच्च पातळीवर राहिलं तर शरीराच्या इतर कार्यांवर त्याचा विपरित परिणाम होतो. हे हॉर्मोन दीर्घकाळ उच्च पातळीवर राहिल्यास डोकेदुखी, पाचन समस्यां, झोपेच्या समस्या, आणि हृदयविकार यांसारख्या समस्या उद्भवू शकतात.
मानसिक आजार आणि शारीरिक आजार यातील संबंध
केवळ ताणतणावच नव्हे तर इतर मानसिक आजार देखील शारीरिक आरोग्यावर परिणाम करू शकतात. उदाहरणार्थ, नैराश्य (डिप्रेशन) आणि चिंता (ऍन्ग्झायटी) हे मानसिक आजार असले तरी त्यांचे परिणाम शरीरावर देखील होऊ शकतात. नैराश्यामुळे ऊर्जा कमी होणं, झोपेच्या समस्या, आणि भूक न लागणं यांसारख्या लक्षणांचा अनुभव अनेकदा होतो. तसेच, चिंता असल्यास शरीरात थरथर, हृदयाची धडधड वाढणं, आणि श्वास घेण्यास त्रास होणं यासारख्या शारीरिक लक्षणांचा अनुभव येतो.
या लक्षणांमुळेच मानसिक आजाराचं निदान केलं जातं, कारण शारीरिक लक्षणं मानसिक आरोग्याच्या समस्यांकडे इशारा देऊ शकतात. त्यामुळे, जेव्हा एखादी व्यक्ती वारंवार आजारी पडते, आणि त्यामागे कोणतंही ठोस शारीरिक कारण सापडत नाही, तेव्हा तिच्या मानसिक आरोग्याकडे लक्ष देणं गरजेचं असतं.
सायकसोमॅटिक आजार
सायकसोमॅटिक आजार म्हणजे मानसिक कारणांमुळे शरीरात उद्भवणारे आजार. या प्रकारच्या आजारांमध्ये व्यक्तीला शारीरिक त्रास जाणवतो, पण त्या त्रासाचं मूळ मानसिक असतं. या आजारांचं निदान करणं थोडं कठीण असतं, कारण शारीरिक तपासणीत काही ठोस कारण सापडत नाही. मात्र, मानसोपचारतज्ञ (psychiatrists) किंवा मनोवैज्ञानिक (psychologists) ह्यांच्या मदतीने या समस्यांचं निदान आणि उपचार होऊ शकतात.
सायकसोमॅटिक आजारांमध्ये गॅस्ट्रिक समस्यांपासून त्वचेच्या समस्यांपर्यंत विविध लक्षणं दिसू शकतात. शारीरिक आजारांसाठी उपचार घेऊनही जर ते वारंवार उद्भवत असतील, तर त्यामागे मानसिक कारणं असू शकतात. उदाहरणार्थ, ताणामुळे उद्भवणारी डोकेदुखी किंवा मायग्रेन हा सायकसोमॅटिक आजाराचा एक सामान्य प्रकार आहे.
“माइंड- बॉडी कनेक्शन” सिद्धांत
मन आणि शरीर यांचं नातं समजून घेण्यासाठी “माइंड-बॉडी कनेक्शन” हा सिद्धांत महत्वाचा आहे. ह्या सिद्धांतानुसार, आपले विचार, भावना आणि वर्तन यांचा परिणाम आपल्या शारीरिक आरोग्यावर होतो. सकारात्मक विचार आणि भावनांमुळे शरीराची कार्यक्षमता सुधारते, तर नकारात्मक विचारांमुळे ती बिघडू शकते.
उदाहरणार्थ, सतत नकारात्मक विचार करणाऱ्या व्यक्तीला कधी ना कधी शारीरिक आजारांना सामोरं जावं लागतं. सकारात्मक मानसिकता राखणं केवळ मानसिक आरोग्यासाठीच नव्हे तर शारीरिक आरोग्यासाठी देखील फायदेशीर असतं. मेडिटेशन, योग, श्वासव्यायाम यांसारख्या तंत्रांच्या मदतीने मन शांत राहिलं तर शरीराचं स्वास्थ्यही टिकून राहतं.
उपचार आणि प्रतिबंधक उपाय
मानसिक आरोग्य सुधारल्यास शारीरिक आजारांमध्येही लक्षणीय सुधारणा दिसू शकते. म्हणूनच शारीरिक आजारांबरोबरच मानसिक आरोग्याकडे लक्ष देणं आवश्यक आहे. जर कोणाला सतत आजारी पडण्याचा अनुभव येत असेल, तर त्याचं मानसिक आरोग्य तपासलं पाहिजे.
१. ताणतणाव व्यवस्थापन:
ताणतणावाचं व्यवस्थापन करणं खूप महत्त्वाचं आहे. ध्यान, श्वासोच्छ्वासाचे व्यायाम, योगासनं यांचा नियमित सराव केल्यास ताण कमी होतो. तसेच ताणतणावाचं मूळ ओळखून त्यावर काम करणं आवश्यक असतं. कामाचं नियोजन, योग्य वेळेचं व्यवस्थापन, आणि नियमित विश्रांती घेणं हेसुद्धा ताण कमी करण्यासाठी उपयुक्त ठरतात.
२. मानसिक आरोग्यासाठी संवाद:
आपल्या भावनांबद्दल मोकळेपणाने बोलणं, इतरांशी संवाद साधणं, आणि आपले अनुभव शेअर करणं मानसिक आरोग्यासाठी फायदेशीर असतं. कोणतेही मानसिक ताणतणाव स्वतःचं वजन बनवून ठेवण्यापेक्षा ते व्यक्त केल्याने त्यातून बाहेर येणं सोपं जातं. मानसिक आरोग्य तज्ज्ञांची मदत घेतल्यास उपचार अधिक सोपे होतात.
३. मानसिक आणि शारीरिक उपचारांचा समन्वय:
शारीरिक आजारांसाठी डॉक्टरांचा सल्ला घेणं महत्त्वाचं आहे, पण त्याचबरोबर मानसोपचार तज्ज्ञांचं मार्गदर्शन देखील उपयुक्त ठरू शकतं. सायकसोमॅटिक आजारांमध्ये मानसोपचार, थेरपी, आणि औषधोपचारांचा समन्वय आवश्यक असतो.
४. जीवनशैलीत बदल:
नियमित व्यायाम, संतुलित आहार, पुरेशी झोप, आणि मानसिक स्वास्थ्यासाठी ध्यानधारणा अशा साधनांचा वापर केल्यास शरीर आणि मन यांच्यातील समतोल राखला जाऊ शकतो. जीवनशैलीतील लहान-मोठे बदल मानसिक आरोग्यावर आणि पर्यायाने शारीरिक आरोग्यावरही सकारात्मक परिणाम करू शकतात.
शरीराचं वारंवार आजारी पडणं ही केवळ शारीरिक समस्या नसू शकते, तर त्यामागे मानसिक कारणं देखील असू शकतात. शरीर आणि मन यांचं परस्पर संबंध अत्यंत महत्त्वाचं आहे. ताणतणाव, चिंता, नैराश्य, आणि इतर मानसिक समस्या शारीरिक आजारांना कारणीभूत ठरू शकतात. म्हणूनच, शारीरिक आजारांवर उपचार करत असताना मानसिक आरोग्याकडेही लक्ष देणं गरजेचं आहे. शरीराचं आणि मनाचं स्वास्थ्य एकत्रीतपणे सुधारल्यास आयुष्य अधिक निरोगी आणि आनंदी होईल.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.