मनुष्याचं जीवन हे सतत बदलत असतं, आणि त्याच्या जीवनात बऱ्याच महत्त्वाच्या गोष्टी घडत असतात. मात्र, काहीवेळा असं दिसतं की, ज्या गोष्टी आपल्याला खूप महत्त्वाच्या असतात त्या आपल्याला लक्षात राहत नाहीत. आपण रोजच्या जीवनात बऱ्याच वेळा याचा अनुभव घेतो की, एखाद्या ठरलेल्या वेळेत काम करायचं असतं, किंवा एखादं वचन दिलेलं असतं, पण ते आपल्याला आठवत नाही. या गोष्टीचं मानसशास्त्रीय विश्लेषण महत्त्वाचं आहे, कारण यातून आपल्याला आपल्या मेंदूची कार्यप्रणाली समजते.
१. लक्ष आणि माहिती साठवण प्रक्रिया
महत्त्वाच्या गोष्टी लक्षात न राहण्यामागे एक मुख्य कारण म्हणजे लक्षाची कमी. आपलं लक्ष एका ठिकाणी न राहता, अनेक गोष्टींमध्ये फाटतं. आजच्या युगात तंत्रज्ञानामुळे आपलं लक्ष वेगवेगळ्या दिशांना वळतं. जेव्हा आपण एकाचवेळी अनेक गोष्टी करण्याचा प्रयत्न करतो, तेव्हा आपलं लक्ष केंद्रित राहत नाही आणि त्यातूनच महत्त्वाच्या गोष्टी विसरल्या जातात.
२. माहिती प्रक्रिया आणि साठवण प्रणाली
आपला मेंदू माहितीची प्रक्रिया तीन पायऱ्यांमध्ये करतो: संवेदन, साठवण, आणि आठवण.
संवेदन: ही पहिली पायरी आहे, जिथे आपण एखादी गोष्ट पाहतो, ऐकतो किंवा अनुभवतो. आपण ज्या गोष्टींवर आपलं लक्ष केंद्रित करतो त्याच गोष्टी संवेदनेद्वारे मेंदूत पोहोचतात.
साठवण: या पायरीत माहिती दीर्घकाळासाठी मेंदूत साठवली जाते. आपल्याला ज्या गोष्टी लक्षात ठेवायच्या असतात त्या आपल्या दीर्घकालीन स्मरणात साठवल्या जातात.
आठवण: ही शेवटची पायरी आहे जिथे आपण साठवलेली माहिती पुन्हा आठवण्याचा प्रयत्न करतो. जर साठवण व्यवस्थित नसेल किंवा त्या गोष्टींबद्दल आपल्याकडे लक्ष नसेल, तर ती माहिती आठवणं कठीण होतं.
३. माहिती विसरण्याची कारणं
आपल्याला महत्त्वाच्या गोष्टी लक्षात न राहण्यामागे काही मानसिक कारणं आहेत:
लक्ष विचलित होणं: आपलं लक्ष सतत बदलत असल्याने, आपल्याला आवश्यक माहितीमध्ये गोंधळ होतो. आपण तात्काळ दुसऱ्या गोष्टीकडे वळतो आणि ज्यावर आपलं लक्ष असावं ती माहिती विसरली जाते.
भावनिक स्थिती: जेव्हा आपण तणावग्रस्त, उदास किंवा अतिशय आनंदी असतो, तेव्हा मेंदूची कार्यक्षमता बदलते. तणावाच्या काळात लक्ष केंद्रीत करणं कठीण जातं, ज्यामुळे काही महत्त्वाच्या गोष्टी आपल्याला लक्षात राहत नाहीत.
ताण आणि चिंता: ताणाच्या किंवा चिंतेच्या स्थितीत असताना मेंदूची कार्यप्रणाली हळू होते, आणि माहिती व्यवस्थित साठवली जात नाही. यामुळे लक्षात ठेवण्याची क्षमता कमी होते.
झोपेची कमतरता: झोप ही मेंदूच्या कार्यक्षमतेसाठी अत्यावश्यक आहे. योग्य झोप न मिळाल्यामुळे मेंदूची माहिती साठवण्याची क्षमता घटते. झोप पूर्ण न झाल्यामुळे महत्त्वाच्या गोष्टींवर लक्ष केंद्रित करणं कठीण होतं आणि विस्मरण वाढतं.
४. अल्पकालीन आणि दीर्घकालीन स्मरणशक्ती
आपला मेंदू दोन प्रकारच्या स्मरणशक्तीचा वापर करतो: अल्पकालीन स्मरणशक्ती आणि दीर्घकालीन स्मरणशक्ती.
अल्पकालीन स्मरणशक्ती: ही स्मरणशक्ती काही सेकंदांपासून काही मिनिटांपर्यंतची असते. अल्पकालीन स्मरणशक्तीत फक्त त्या माहितीची प्रक्रिया होते जी त्या क्षणापुरती महत्त्वाची असते. उदाहरणार्थ, आपण कोणाचं फोन नंबर लगेच विसरतो कारण आपण त्याला दीर्घकाळ लक्ष देत नाही.
दीर्घकालीन स्मरणशक्ती: ही स्मरणशक्ती दीर्घ काळासाठी माहिती साठवून ठेवते. जेव्हा एखादी गोष्ट सतत पुनरावृत्त होते किंवा तिचं महत्त्व आपल्याला जाणवतं, तेव्हा ती माहिती दीर्घकालीन स्मरणात साठवली जाते. मात्र, जर गोष्टीवर लक्ष कमी असेल तर ती दीर्घकालीन स्मरणात साठवली जात नाही.
५. कार्यशील स्मरणशक्तीचा वापर
कार्यशील स्मरणशक्ती ही आपल्या दैनंदिन जीवनात अत्यंत महत्त्वाची भूमिका बजावते. ही स्मरणशक्ती अल्पकालीन आणि दीर्घकालीन स्मरणशक्तीमध्ये समन्वय साधते. उदाहरणार्थ, आपण एखादं काम करताना त्यासोबत इतर काही कामांचं नियोजन करतो, तेव्हा कार्यशील स्मरणशक्तीचं योगदान असतं. मात्र, कार्यशील स्मरणशक्तीवर जास्त भार आल्यास, ती कमी कार्यक्षम होते, ज्यामुळे महत्त्वाच्या गोष्टी विसरल्या जातात.
६. सूचना आणि प्रेरणा
आपल्याला जी गोष्ट महत्त्वाची वाटते, त्याकडे आपलं लक्ष असतं. मात्र, काही वेळा आपण त्या गोष्टीकडे लक्ष देतो, पण ती लक्षात ठेवणं कठीण होतं. यामागचं एक कारण म्हणजे प्रेरणाचं अभाव. जेव्हा एखादी गोष्ट आपण करण्यासाठी खरोखरच प्रेरित नसतो, तेव्हा ती गोष्ट आपल्याला लक्षात राहत नाही. उदाहरणार्थ, ज्या कामात आपल्याला रस नाही, ती कामं आपल्याला विसरायला होतात.
७. तंत्रज्ञान आणि विस्मरण
तंत्रज्ञानाचा सतत वापर आपल्या स्मरणशक्तीवर परिणाम करतो. स्मार्टफोन, संगणक, आणि इतर गॅझेट्सच्या सतत वापरामुळे, आपल्या मेंदूचा अभ्यास करण्याची क्षमता कमी होत आहे. तंत्रज्ञान आपल्याला महत्त्वाच्या गोष्टी लक्षात ठेवण्यासाठी मदत करत असलं, तरी यामुळे आपण आपल्या मेंदूचा वापर कमी करतो. आपल्या मेंदूची क्षमता वापरली जात नाही, तेव्हा ती हळूहळू कमी होते, आणि त्यामुळे महत्त्वाच्या गोष्टी विसरण्याची शक्यता वाढते.
८. महत्त्वाच्या गोष्टी लक्षात ठेवण्यासाठी उपाय
आता आपण बघूया की, महत्त्वाच्या गोष्टी लक्षात ठेवण्यासाठी आपण कोणते मानसशास्त्रीय उपाय करू शकतो:
एकाग्रता वाढवणं: आपलं लक्ष एका गोष्टीवर केंद्रित ठेवणं महत्त्वाचं आहे. एकाच वेळी अनेक कामं करण्याऐवजी, एकावेळी एकाच गोष्टीवर लक्ष केंद्रित केल्यास आपली स्मरणशक्ती सुधारू शकते.
माहितीचं पुनरावलोकन: महत्त्वाच्या गोष्टी सतत पुनरावलोकन करणं महत्त्वाचं आहे. आपण एखादी गोष्ट लक्षात ठेवायची असेल, तर तिला वारंवार आठवणं आणि पुनरावृत्ती करणं उपयोगी ठरतं.
योग्य झोप: स्मरणशक्ती सुधारण्यासाठी योग्य प्रमाणात झोप घेणं अत्यावश्यक आहे. झोपेत आपल्या मेंदूला विश्रांती मिळते, ज्यामुळे तो साठवलेल्या माहितीची पुनर्रचना करतो.
स्मरणशक्ती वाढवणारी साधनं: मनाला आवडणारी कोडी, खेळ, किंवा मानसिक व्यायाम करणं हे मेंदूच्या कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी उपयुक्त ठरतं.
भावनात्मक स्थिती नियंत्रित करणं: तणाव आणि चिंता नियंत्रित ठेवण्यासाठी ध्यान, योग, आणि श्वासोच्छवासाचे व्यायाम करणं महत्त्वाचं आहे.
महत्त्वाच्या गोष्टी लक्षात ठेवणं किंवा विसरणं ही एक नैसर्गिक प्रक्रिया आहे, जी आपल्या मानसिक स्थितीवर आणि जीवनशैलीवर अवलंबून असते. मात्र, योग्य तंत्रांचा वापर करून आपण आपली स्मरणशक्ती सुधारू शकतो आणि महत्त्वाच्या गोष्टी विसरणं टाळू शकतो. लक्ष केंद्रित करणं, पुनरावलोकन करणं, आणि योग्य जीवनशैली राखणं हे आपल्या स्मरणशक्तीसाठी अनिवार्य आहे.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.