सुख आणि दुःख हे माणसाच्या जीवनातील दोन अपरिहार्य अनुभव आहेत. प्रत्येक माणूस या भावनांशी कधी ना कधी समोरासमोर येतो. मात्र, अनेकदा आपण आपले सुख आणि दुःख इतर व्यक्तींवर अवलंबून ठेवतो. त्यांच्याकडून मिळणाऱ्या प्रेम, अपेक्षा, यश, मान्यता, किंवा अस्वीकृतीवर आपले मानसिक स्वास्थ्य ठरवतो. परंतु, आपण एक गोष्ट लक्षात घेतली पाहिजे की, आपले भावनिक आरोग्य किंवा मानसिक स्थिती इतरांवर अवलंबून ठेवणे ही अस्थिर आणि अनिश्चित बाब आहे. सुख आणि दुःखाचे खरे मूळ आपल्या आतच आहे आणि आपले स्वतःचे विचार, कृती आणि दृष्टिकोन यावर याचा नियंत्रण असायला हवे.
१. सुखाच्या शोधात असलेली आपली चूक
आपल्यापैकी कित्येक लोकं आपले सुख दुसऱ्या व्यक्तीशी जोडतात. आपल्याला वाटतं की, जर एखादी व्यक्ती आपल्या जीवनात असेल, किंवा आपल्याला एखाद्या व्यक्तीकडून अपेक्षित प्रतिसाद मिळाल्यासच आपण आनंदी राहू. उदाहरणार्थ, कुटुंबीयांचे प्रेम, मित्रांची साथ, सहकाऱ्यांचे कौतुक, किंवा समाजाची मान्यता मिळाल्यासच आपण आनंदी होऊ, असा आपला समज असतो. पण, हा दृष्टिकोन धोकादायक आहे कारण अशा स्थितीत आपण स्वतःच्या सुखाचा नियंत्रण दुसऱ्यांच्या हाती सोपवतो.
खरं तर, इतर व्यक्ती आपल्याला आनंदी करू शकत नाहीत. त्यांनी दिलेल्या प्रतिसादावर आपण काहीकाळासाठी आनंदी होऊ शकतो, परंतु तो आनंद तात्पुरता असतो. दुसरी व्यक्ती बदलली, त्यांचा व्यवहार बदलला, किंवा त्यांनी आपल्याला अपेक्षित प्रतिसाद दिला नाही, तर आपल्याला दुःख होते. त्यामुळे, आपण सतत बाहेरच्या जगातील बदलांच्या आहारी जातो आणि आपला मानसिक स्वास्थ्य ढळू लागतो.
२. दुःखावर व्यक्तीचा प्रभाव
दुःखाच्या बाबतीतही अशीच स्थिती असते. एखाद्या व्यक्तीच्या वागणुकीमुळे आपल्याला दुःख वाटणे स्वाभाविक आहे, पण जर आपण सतत दुसऱ्यांच्या कृतींवर किंवा बोलण्यावर आपल्या दुःखाचे कारण शोधत राहिलो, तर आपले दुःख कधीच कमी होणार नाही. एखादी व्यक्ती आपल्याला नकार देत असेल, आपल्याशी कटु बोलत असेल, किंवा आपल्या अपेक्षांच्या विरुद्ध वागत असेल, तर त्यांना दोष देणे सोपे असते. पण खरे दुःखाचे कारण आपलेच विचार आहेत.
दुसरी व्यक्ती आपल्याला जाणीवपूर्वक दुःख देऊ इच्छित नसेलही, पण आपण त्यांच्या वागण्यावर प्रतिक्रिया देत असतो आणि त्यातून दुःख निर्माण होते. आपल्याला एखादी गोष्ट दुखावते कारण आपण त्या गोष्टीला जास्त महत्त्व देतो किंवा त्यातून आपल्या स्वतःच्या आत्मसन्मानावर प्रश्न उपस्थित होतो. अशा वेळेस आपले दुःख कमी होण्यासाठी आपल्याला आपल्या विचारसरणीत बदल करण्याची आवश्यकता असते.
३. अंतर्मुखतेकडे वाटचाल
आपल्या सुख-दुःखाचं मूळ स्वतःच्यात शोधणं महत्त्वाचं आहे. जर आपण अंतर्मुख राहून आपल्या विचारांची जाणीव ठेवली, तर आपल्या सुखाचा आणि दुःखाचा संबंध बाह्य घटकांवर अवलंबून राहणार नाही. याचा अर्थ असा नाही की इतर लोकं आपल्याला आनंद देऊ शकत नाहीत किंवा दुःख देऊ शकत नाहीत. पण त्यांच्यावर आपला पूर्ण आनंद किंवा दुःख अवलंबून ठेवणं, हा आपल्याच विरुद्ध चाललेला व्यवहार आहे.
आपले विचार, आपले कृती, आणि आपण कोणत्या गोष्टींना कसे महत्त्व देतो, यावर आपले मानसिक आरोग्य आणि सुख-दुःख ठरते. काही वेळा लोकांच्या कृतींचा परिणाम होतोच, पण त्या परिणामांना आपण कसा प्रतिसाद देतो, हे आपल्या नियंत्रणात आहे.
४. आत्मनिर्भरतेचा विचार
आपले सुख आणि दुःख आपल्यावरच अवलंबून ठेवणे म्हणजे आत्मनिर्भरतेची ओळख आहे. आत्मनिर्भरता म्हणजे कोणत्याही बाह्य व्यक्तीवर किंवा परिस्थितीवर अवलंबून न राहता, स्वतःच्या आतच समाधान आणि शांतता शोधणे. यासाठी आपल्याला स्वतःला ओळखणे, आपले मानसिक आरोग्य सांभाळणे, आणि आपल्या स्वतःच्या गरजांची पूर्तता करणे महत्त्वाचे असते.
आत्मनिर्भरतेमुळे आपण इतर व्यक्तींकडून फारश्या अपेक्षा ठेवत नाही. त्यामुळे, जर त्यांच्या वागणुकीत बदल झाला, किंवा त्यांनी आपल्याला अपेक्षित प्रतिसाद दिला नाही, तरी आपला आत्मसन्मान किंवा समाधान कमी होत नाही. आपण स्वतंत्रपणे सुखी असतो, आणि इतर व्यक्तींशी आपले संबंध परस्पर सन्मान आणि प्रेमावर आधारित असतात, अपेक्षांवर नव्हे.
५. ध्यान आणि आत्मनिरीक्षणाचा महत्त्व
आपले सुख आणि दुःख आपल्या विचारांवर कसे अवलंबून असते हे समजून घेण्यासाठी ध्यान आणि आत्मनिरीक्षण हा अत्यंत प्रभावी मार्ग आहे. ध्यान म्हणजे आपल्या मनातील विचारांना आणि भावनांना निरखणे, त्यांच्यावर नियंत्रण मिळवणे. ध्यानामुळे आपण आपल्या आतमध्ये खोलवर जातो आणि आपल्या विचारांची प्रक्रिया समजून घेतो.
ध्यानाद्वारे आपण आपल्या मानसिकतेवर काम करू शकतो. आपण ज्या विचारांनी आपले सुख आणि दुःख इतरांवर अवलंबून ठेवतो, त्यांना ओळखू शकतो आणि त्यांना बाजूला सारून स्वतःच्या अंतर्मुखतेकडे आणि शांततेकडे वाटचाल करू शकतो. ध्यानातून प्राप्त होणारी शांतता आपल्याला बाह्य परिस्थितींवर आणि व्यक्तींवर अवलंबून न राहता स्वतःच समाधान मिळवायला शिकवते.
६. ताणतणाव व्यवस्थापन आणि मानसिक शांतता
आपले सुख आणि दुःख इतरांवर अवलंबून न ठेवण्याचा अजून एक फायदा म्हणजे ताणतणाव कमी होतो. जेव्हा आपण इतरांवर अवलंबून राहत नाही, तेव्हा आपल्याला सतत त्यांच्याकडून अपेक्षा ठेवायची गरज वाटत नाही आणि त्यामुळे आपण निराश होण्याची शक्यता कमी होते. तसेच, आपल्याला अपयश किंवा नकार मिळाला, तरी आपले मानसिक संतुलन ढळत नाही.
मनःशांती आणि समाधान मिळवण्यासाठी आपल्याला स्वतःची क्षमता ओळखून त्याचा वापर करणे आवश्यक आहे. आपले लक्ष बाह्य परिस्थितींवर न देता, आपल्याला आपल्या अंतर्गत सामर्थ्यावर आणि योग्य विचारसरणीवर लक्ष केंद्रित करावे लागेल. आपल्यातील हे आत्मसंतुलन विकसित करणे म्हणजे मानसिक शांततेचा खरा मार्ग आहे.
७. समाधान आणि सर्जनशीलता
जेव्हा आपण आपले सुख आणि दुःख इतरांवर अवलंबून ठेवत नाही, तेव्हा आपण आपले जीवन अधिक सर्जनशीलतेने जगू शकतो. आपण स्वतःच्या गरजांची पूर्तता स्वतःच करू लागतो, त्यामुळे आपण आपले कार्य अधिक उत्साहाने आणि स्वतंत्रपणे करू शकतो. यामुळे आपले आत्मविश्वास वाढतो आणि आपल्या जीवनातील विविध क्षेत्रांमध्ये आपण अधिक समाधान अनुभवतो.
आपण जीवनाकडे एक सर्जनशील दृष्टिकोन ठेवू लागतो. आपण बाह्य व्यक्तींच्या नियंत्रणाखाली न राहता, आपले विचार, कृती, आणि निर्णय स्वतःच घडवतो. त्यामुळे, आपल्याला खरे समाधान मिळते आणि आपल्या आयुष्यातील प्रत्येक क्षण अधिक अर्थपूर्ण ठरतो.
आपले सुख आणि दुःख हे कोणत्याही व्यक्तीशी किंवा परिस्थितीशी जोडलेले नसावे. आपण स्वतःच्या आतच या भावनांचे मूळ शोधले पाहिजे. आपल्याला कोणतीही गोष्ट दुखावते किंवा आनंद देते, त्यामागील कारण बाह्य व्यक्ती नसून आपल्या विचारांची प्रक्रिया आहे. ध्यान, आत्मनिरीक्षण, आणि आत्मनिर्भरतेच्या मार्गाने चालत असताना, आपण आपले भावनिक आरोग्य आणि जीवन अधिक सन्मानपूर्वक आणि समाधानी बनवू शकतो.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.
हा लेख छान आहे पण जर आपण आपल्या क्षेत्रातलं ज्ञाण मिळण्याची अपेक्षा आपल्या जवळच्या वेक्ती वर ठेवली तर त्यात काय गैर आहे उलट ज्ञाण दिल्याने वाढते.
धन्यवाद… 🙏🙏🙏