बहुसंख्य व्यक्तींना सुरुवातीला आपण चांगले समजतो, पण नंतर त्यांच्या स्वभावात काही वेगळेपण, त्रुटी किंवा तणावपूर्ण गुणधर्म दिसायला लागतात. असा अनुभव बहुतेकांनी घेतलेला असतो. हे का घडतं? सुरुवातीला एखादी व्यक्ती आपल्याला आकर्षित करते, पण नंतर तिचा खरा स्वभाव किंवा गुणधर्म उलगडताना आपण निराश होतो. यामागे मानसशास्त्रीय प्रक्रिया कार्यरत असतात.
१. पहिल्या ठशांचा प्रभाव (First Impression Bias)
एखादी व्यक्ती प्रथम आपल्याला भेटते तेव्हा आपण तिला खूपच सकारात्मक किंवा आकर्षक समजतो. मानसशास्त्रात याला ‘पहिल्या ठशांचा प्रभाव’ (First Impression Bias) असं म्हणतात. या प्रक्रियेत आपला मेंदू तात्काळ व्यक्तीच्या चेहऱ्यावर, कपड्यांवर, बोलण्याच्या शैलीवर किंवा देहबोलीवर आधारीत ठसा तयार करतो. या ठशामुळे आपण व्यक्तीला पूर्णतः ओळखण्याआधीच तिच्या विषयी सकारात्मक किंवा नकारात्मक मत बनवतो.
हा ठसा तयार होण्याच्या वेळी आपण तर्कशक्तीपेक्षा अधिक भावनांना महत्त्व देतो. म्हणजेच, तात्काळ निर्माण झालेल्या सकारात्मक भावनांचा प्रभाव जास्त असतो. या प्रक्रियेत आपला मेंदू इतर महत्त्वाच्या गोष्टींकडे दुर्लक्ष करतो. उदाहरणार्थ, जर एखादी व्यक्ती आत्मविश्वासाने बोलते, तर ती खूप बुद्धिमान किंवा यशस्वी असल्याचा आपल्याला भास होतो.
२. सामाजिक मुखवटे (Social Masks)
सामाजिक संबंधांच्या सुरुवातीला बहुसंख्य लोक आपले सर्वोत्तम रूप दाखवतात. हे कधीकधी अनाहूतपणे होतं, पण अनेक वेळा व्यक्ती आपली प्रतिमा सुधारण्याचा किंवा चांगली दाखवण्याचा प्रयत्न करतात. या “सामाजिक मुखवट्यां”मुळे सुरुवातीच्या काळात व्यक्ती जास्त सौम्य, नम्र किंवा आकर्षक वाटू शकते.
सामाजिक मुखवटे म्हणजे एखाद्या व्यक्तीचं नेहमीचं वर्तन नसतं, तर ती त्या क्षणापुरती तयार केलेली व्यक्तिमत्त्व असतं. उदाहरणार्थ, एका व्यावसायिक सभेत किंवा पहिल्या भेटीत लोक आपल्यातील नकारात्मकता, कमतरता किंवा तणाव लपवण्याचा प्रयत्न करतात. यामुळे सुरुवातीला प्रत्येक व्यक्ती जास्त चांगली वाटू शकते.
३. प्रक्षिप्त गुणधर्म (Projected Qualities)
आपण एखाद्या व्यक्तीच्या संदर्भात आपले स्वतःचे गुणधर्म किंवा अपेक्षा प्रक्षिप्त करतो. म्हणजेच, एखादी व्यक्ती सुरुवातीला चांगली वाटण्यामागे एक कारण असं असू शकतं की आपण त्या व्यक्तीवर आपली स्वतःची अपेक्षा किंवा कल्पना प्रक्षिप्त करतो.
उदाहरणार्थ, एखादी व्यक्ती सौम्य आणि सुसंस्कृत बोलत असेल, तर आपण तिला आत्मविश्वासी, यशस्वी किंवा प्रामाणिक मानतो, जरी त्या व्यक्तीचे खरे गुणधर्म तसे नसतील. हा प्रक्षिप्त गुणधर्म प्रक्रियेचा भाग आहे, ज्यामध्ये आपल्याला वाटणारं चांगुलपण ही आपली स्वतःची कल्पना असते, ती त्या व्यक्तीची खरी ओळख नसते.
४. आकर्षणाचा प्रभाव (Halo Effect)
मनात एखाद्या व्यक्तीचा सकारात्मक ठसा तयार झाल्यानंतर, त्या व्यक्तीचे इतर गुणधर्म देखील आपल्याला तितकेच सकारात्मक वाटू लागतात. याला मानसशास्त्रात ‘आकर्षणाचा प्रभाव’ (Halo Effect) असं म्हणतात.
उदाहरणार्थ, जर एखादी व्यक्ती आकर्षक दिसत असेल, तर आपण त्याला बुद्धिमान, सभ्य आणि गुणी समजतो. वास्तविक जीवनात त्या व्यक्तीचे हे गुणधर्म असतीलच असं नाही. परंतु आकर्षणाचा प्रभाव आपल्या मनात त्या व्यक्तीला आदर्श रूपात सादर करतो.
५. आदर्शीकरणाची प्रक्रिया (Idealization Process)
सुरुवातीच्या काळात आपला मेंदू नवीन व्यक्तीच्या फक्त चांगल्या गुणांवर लक्ष केंद्रित करतो. आपण त्या व्यक्तीचे दोष किंवा त्रुटी पाहण्यास तयार नसतो, विशेषतः जर ती व्यक्ती आपल्यासाठी महत्त्वाची असेल किंवा ती आपल्या आयुष्यातील विशिष्ट ठिकाणी असणार असेल (उदाहरणार्थ, प्रेमसंबंधात किंवा व्यावसायिक भागीदारीत).
आपण जाणीवपूर्वक किंवा अजाणतेपणे त्या व्यक्तीला आदर्श समजतो. यामुळे ती व्यक्ती सुरुवातीला खूप चांगली वाटते. नंतरच्या काळात मात्र, जेव्हा त्या व्यक्तीचे इतर दोष किंवा त्रुटी उघड होतात, तेव्हा आपल्याला अस्वस्थता जाणवते.
६. प्रारंभिक अपेक्षा (Initial Expectations)
प्रारंभिक अपेक्षा देखील व्यक्तीच्या सुरुवातीच्या छापावर परिणाम करतात. आपण एखाद्या व्यक्तीला भेटण्याआधीच तिच्याबद्दल काही ठराविक अपेक्षा तयार करतो. त्या अपेक्षा व्यक्तीच्या सामाजिक स्थितीवर, आपल्याला दिलेल्या माहितीवर किंवा समाजातील भूमिकांवर आधारित असू शकतात.
उदाहरणार्थ, जर कोणीतरी एखाद्या उच्च पदावर असेल, तर आपल्याला वाटतं की ती व्यक्ती योग्य, जबाबदार आणि इतरांपेक्षा चांगली असेल. या अपेक्षांमुळे सुरुवातीला ती व्यक्ती जास्त आकर्षक वाटते. परंतु नंतरच्या काळात, ती व्यक्ती आपल्या अपेक्षांच्या मानकावर उतरत नाही, त्यामुळे आपल्याला नकारात्मकता जाणवते.
७. स्वतःची विश्वासघातकी भावना (Self-Deception)
सुरुवातीला व्यक्ती चांगली वाटणं हे कधी कधी आपल्या स्वतःच्या विश्वासघातकी भावनेमुळे असतं. आपण समाजात किंवा इतरांच्या नजरेत चांगले दिसण्यासाठी इतरांना चांगले मानण्याचा प्रयत्न करतो.
उदाहरणार्थ, एखाद्या गटात आपल्याला स्वीकारलं जावं किंवा मान्यता मिळावी, यासाठी आपण त्या गटातील व्यक्तींना जाणीवपूर्वक किंवा अजाणतेपणे चांगले मानतो. हाच विश्वासघात नंतरच्या काळात आपल्या मनात अस्वस्थता किंवा नाराजी निर्माण करतो.
८. उत्क्रांतीशील कारणं (Evolutionary Factors)
सुरुवातीला व्यक्तींना चांगलं समजण्यामागे उत्क्रांतीतील काही कारणं देखील असू शकतात. मानवाच्या उत्क्रांतीत सामाजिक संबंधांची सुरुवात नेहमीच सकारात्मक असावी, असं जिवशास्त्रीय दृष्टिकोनातून आवश्यक होतं. समूहात राहण्यासाठी आणि सहकार्य मिळवण्यासाठी लोकांना सुरुवातीला चांगले समजणे गरजेचे होते.
उदाहरणार्थ, पूर्वीच्या काळात, गटातल्या व्यक्तींना चांगले मानणं हे गटाच्या टिकावासाठी आणि जीवनात सुरक्षितता मिळवण्यासाठी महत्त्वाचं होतं. आजच्या समाजातदेखील ही उत्क्रांतीशील सवय आपण जपली आहे, ज्यामुळे लोक सुरुवातीला चांगले वाटतात.
९. आत्मप्रतिष्ठेची गरज (Need for Validation)
आपण ज्या व्यक्तींना भेटतो, त्यांच्यात आपलीच काहीतरी प्रतिमा पाहतो. सुरुवातीला एखादी व्यक्ती चांगली वाटण्यामागे आपल्या आत्मप्रतिष्ठेची गरज कार्यरत असते. म्हणजेच, आपण एखाद्या व्यक्तीला चांगले समजतो, कारण आपण तिला स्वतःसारखं काहीतरी मानतो.
यामुळे सुरुवातीला व्यक्ती आपल्याला अधिक जवळची आणि सुसंवादी वाटते. मात्र, नंतरच्या काळात, जेव्हा ती व्यक्ती आपल्या अपेक्षांच्या किंवा आत्मप्रतिष्ठेच्या मापदंडांवर उतरत नाही, तेव्हा आपल्याला ती नकारात्मक वाटू लागते.
सुरुवातीला बहुसंख्य व्यक्तींना चांगले मानणे हे मानसशास्त्रीय, सामाजिक आणि उत्क्रांतीशील प्रक्रियांशी संबंधित आहे. पहिल्या ठशांचा प्रभाव, सामाजिक मुखवटे, आकर्षणाचा प्रभाव, आदर्शीकरण, प्रारंभिक अपेक्षा आणि आत्मप्रतिष्ठेची गरज या सर्व घटकांनी एकत्रितपणे काम करून व्यक्ती सुरुवातीला चांगली वाटते.
मात्र, जसजसे आपले अनुभव वाढतात, तसतसे व्यक्तींच्या खऱ्या स्वभावाचा उलगडा होतो. तेव्हा सुरुवातीच्या ठशांचा परिणाम कमी होतो आणि आपण त्यांच्याकडे अधिक आकर्षित होतो.
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.