भारतासारख्या देशात, विशेषतः ग्रामीण भागात आणि काही प्रमाणात शहरी भागातही, मुलींच्या शिक्षण आणि करिअरपेक्षा लग्नाला जास्त महत्त्व दिले जाते. यामागे अनेक सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक, आणि मानसिक कारणे आहेत. या लेखात, आपण या कारणांवर विचार करणार आहोत आणि या प्रवृत्तीचा मानसिक आरोग्यावर आणि समाजावर कसा परिणाम होतो, हे पाहणार आहोत.
१. पारंपारिक विचारसरणी
भारतीय समाजात पारंपारिक विचारसरणीचा मोठा प्रभाव आहे. अनेक पिढ्यांपासून चालत आलेल्या रूढी आणि परंपरांचा समाजावर अजूनही मोठा पगडा आहे. मुलींचे शिक्षण आणि करिअर यांना कमी महत्त्व दिले जाते कारण समाज अजूनही हे मानतो की मुलींचे अंतिम लक्ष्य म्हणजे लग्न आणि कुटुंबाची जबाबदारी सांभाळणे. या विचारसरणीमुळे मुलींच्या व्यक्तिगत विकासाला मर्यादा येतात.
२. सामाजिक दबाव
भारतीय समाजात विवाह ही एक महत्त्वाची घटना मानली जाते. समाजातील इतर लोक काय विचार करतील, याचा पालकांना सतत विचार असतो. त्यामुळे मुलींच्या शिक्षणावर किंवा करिअरवर खर्च करण्यापेक्षा, पालक तिच्या लग्नासाठी पैसे साठवतात. जर मुलगी शिकली तर तिचं वय वाढेल आणि योग्य वर मिळणार नाही, अशी भीती पालकांच्या मनात असते.
३. आर्थिक दृष्टिकोन
अनेक पालक मुलीच्या शिक्षणावर खर्च करण्याऐवजी तिच्या लग्नासाठी पैसे साठवतात. त्यांना असे वाटते की शिक्षणाचा खर्च म्हणजे एक प्रकारचा व्यर्थ खर्च आहे, कारण शेवटी मुलीला घर सांभाळावे लागणार आहे. विशेषतः आर्थिकदृष्ट्या कमजोर कुटुंबांमध्ये, शिक्षणावर खर्च करण्यापेक्षा, मुलीचं लवकरात लवकर लग्न करून तिची जबाबदारी संपवणं त्यांना सोपं वाटतं.
४. मुलींच्या सुरक्षेची चिंता
पालकांना मुलींच्या सुरक्षेबद्दल नेहमीच चिंता असते. अशा परिस्थितीत, त्यांना लवकरात लवकर मुलीचं लग्न लावणं हेच योग्य वाटतं. पालकांना असे वाटते की मुलीच्या शिक्षणामुळे किंवा करिअरमुळे तिला घराबाहेर जावे लागेल, ज्यामुळे ती असुरक्षित ठरू शकते. अशा विचारसरणीमुळे मुलीच्या भविष्याचा विचार न करता तिला शिक्षणापासून वंचित ठेवले जाते.
५. पुरुषप्रधान समाजरचना
आपला समाज अजूनही पुरुषप्रधान आहे, ज्यात मुलींना स्वतंत्र विचार करण्याचे आणि स्वतंत्र निर्णय घेण्याचे स्वातंत्र्य कमी प्रमाणात दिले जाते. पुरुष प्रधान समाजात, मुलींच्या इच्छा, आकांक्षा आणि स्वप्नांकडे दुर्लक्ष केले जाते. मुलींचे शिक्षण आणि करिअर हे गौण ठरवून लग्नाला जास्त महत्त्व दिले जाते.
६. अज्ञानता आणि शिक्षणाचा अभाव
ग्रामीण आणि आर्थिकदृष्ट्या कमजोर भागात अजूनही शिक्षणाचा अभाव आहे. अशा ठिकाणी, मुलींच्या शिक्षणाची किंमत आणि त्याचे महत्त्व पालकांना समजत नाही. शिक्षणाच्या महत्त्वाची जाणीव नसल्यामुळे, मुलींच्या लग्नाला जास्त महत्त्व दिले जाते. त्यामुळे मुलींना शिक्षणाच्या संधीपासून वंचित रहावे लागते.
७. भविष्याची अनिश्चितता
अनेक पालकांच्या मते, मुलींचे शिक्षण आणि करिअर हे अस्थिर असते. त्यांना असे वाटते की शिक्षण घेऊन मुलगी काही वर्षे काम करेल, परंतु लग्नानंतर तिला ते सोडावे लागेल. या विचारामुळे पालक मुलींच्या शिक्षणावर खर्च करण्यास किंवा तिला करिअर करण्यास प्रोत्साहन देत नाहीत.
मानसिक परिणाम
वरील सर्व कारणांचा परिणाम केवळ मुलींच्या शारीरिक विकासावर नाही, तर मानसिक आरोग्यावरही होतो. शिक्षण आणि करिअरच्या संधींच्या अभावामुळे मुलींमध्ये आत्मविश्वासाची कमतरता निर्माण होते. त्यांना स्वतःच्या क्षमता ओळखण्यात अडचण येते. अशा परिस्थितीत, मुलींच्या मनात निराशा आणि असहाय्यता निर्माण होऊ शकते. यामुळे त्यांचे मानसिक आरोग्य बिघडू शकते.
शिक्षण हा व्यक्तिमत्व विकासाचा महत्त्वपूर्ण घटक आहे. शिक्षणामुळे मुलींना आपले हक्क, अधिकार, आणि जबाबदाऱ्या समजतात. शिक्षण घेतलेल्या मुली स्वावलंबी होतात, त्यांना निर्णय घेण्याची क्षमता मिळते, आणि त्या आपल्या आयुष्याचे योग्य नियोजन करू शकतात. परंतु, शिक्षणाच्या संधीपासून वंचित ठेवले गेल्यामुळे त्यांची मानसिक प्रगती थांबते.
अशिक्षित मुलींना अनेकदा आपले विचार मांडण्याची संधी मिळत नाही. त्यांना समाजात एक कनिष्ठ स्थान दिले जाते. यामुळे त्यांच्या आत्मसन्मानाला धक्का बसतो. मुलींचे विचार, त्यांची मतं, आणि त्यांच्या आकांक्षांना कुटुंब आणि समाजात फारसे महत्त्व दिले जात नाही. यामुळे त्यांची मानसिक अवस्था खराब होऊ शकते.
उपाय
सर्वप्रथम, समाजातील पालकांना शिक्षणाचे महत्त्व समजावून सांगणे आवश्यक आहे. शिक्षणाच्या अभावामुळे मुलींच्या जीवनात येणाऱ्या अडचणींवर चर्चा केली पाहिजे. पालकांना हे समजावून सांगणे आवश्यक आहे की शिक्षण हे केवळ मुलींच्या करिअरसाठीच नव्हे तर त्यांच्या सर्वांगीण विकासासाठी आवश्यक आहे.
सरकारने मुलींच्या शिक्षणासाठी अधिक ठोस योजना आखाव्यात. शिक्षणाच्या खर्चामुळे पालक मुलींच्या शिक्षणाबद्दल विचार करत नाहीत, म्हणून सरकारने मोफत शिक्षण आणि शिष्यवृत्तीच्या योजना आणाव्यात. तसेच, मुलींच्या सुरक्षिततेसाठी ठोस पावले उचलली पाहिजेत, जेणेकरून पालकांना त्यांच्या सुरक्षेची चिंता राहणार नाही.
समाजातील विचारसरणीत बदल घडवून आणण्यासाठी जनजागृती मोहिमा राबविणे आवश्यक आहे. समाजातील प्रतिष्ठित व्यक्तींनी, शिक्षकांनी, आणि स्थानिक नेत्यांनी मुलींच्या शिक्षणाचे महत्त्व लोकांना पटवून सांगावे. विवाह आणि कुटुंब हे जीवनाचे एक भाग आहेत, परंतु शिक्षण हा जीवनाचा पाया आहे, हे समजावून सांगणे आवश्यक आहे.
महिला सक्षमीकरण हा एक महत्त्वपूर्ण उपाय आहे. जेव्हा मुलींना शिक्षण, रोजगार, आणि समाजात स्थान मिळेल, तेव्हा त्यांची स्थिती सुधारणार आहे. त्यामुळे महिलांना सक्षम करण्यासाठी विविध क्षेत्रांत प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.
मुलींच्या शिक्षण आणि करिअरपेक्षा लग्नाला जास्त महत्त्व दिले जाणे हे केवळ व्यक्तिगत समस्या नाही, तर हे एक सामाजिक आणि मानसिक समस्या आहे. या समस्येचा परिणाम मुलींच्या व्यक्तिमत्व विकासावर, आत्मविश्वासावर, आणि मानसिक आरोग्यावर होतो. समाजातील पालकांनी या गोष्टींचा विचार करून मुलींच्या शिक्षणाला आणि करिअरला महत्त्व दिले पाहिजे. शिक्षण हा केवळ आर्थिक स्थैर्याचा मार्ग नाही, तर तो व्यक्तिमत्वाच्या विकासाचा आणि मानसिक आरोग्याचा मुख्य आधार आहे. त्यामुळे मुलींना शिक्षणाच्या संधी मिळवून देणे हे आपले कर्तव्य आहे.
धन्यवाद!
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.