राजकारण हे मानवी जीवनाचा एक अविभाज्य भाग आहे. समाजाच्या व्यवस्थेच्या संचालनासाठी राजकारण आवश्यक आहे, पण त्याचबरोबर, हे देखील सत्य आहे की राजकारणाची चाकोरी आपल्या मानसिकतेवर खोलवर प्रभाव पाडते. राजकारण्यांच्या निर्णयांमुळे आणि त्यांच्या प्रचार तंत्रांमुळे लोकांची मानसिकता ठरते. राजकारणी आपल्या मानसिकतेवर खेळतात, हाच त्यांचा मूलभूत धंदा आहे. त्यांनी तयार केलेल्या विचारधारा, प्रचार मोहिमा, आणि भावनात्मक आवाहनं आपल्या निर्णय क्षमतेवर आणि विश्वासांवर प्रभाव टाकतात.
पण प्रश्न असा आहे, की हे सर्व जाणूनबुजून देखील, अनेक माणसं का सुधरत नाहीत? का ते राजकारण्यांच्या खेळांना सहज बळी पडतात? या प्रश्नाचं उत्तर शोधण्यासाठी, आपल्याला मानवी मानसिकतेचा अभ्यास करावा लागेल.
१. भावनिक गुंतवणूक:
राजकारण हे फक्त तर्कशास्त्रावर आधारित नसून, ते भावनांवरही आधारलेलं असतं. राजकारणी आपल्या समर्थकांना एक विशिष्ट विचारधारा, धर्म, किंवा जातीशी जोडतात आणि त्यांचं अस्तित्व त्या विचारांवर आधारलेलं असल्याचं भासवतं. लोक भावनिकरित्या या विचारधारेवर आधारलेले असतात आणि त्यामुळे त्यांना त्याच्यातून बाहेर पडणं अवघड होतं. हे तितकंसं सोपं नसतं, कारण जेव्हा आपण एखाद्या विचारधारेत भावनिक गुंतवणूक करतो, तेव्हा ती विचारधारा आपली ओळख बनते.
२. समूह मनोवृत्ती (Group Psychology):
मनुष्य हा सामाजिक प्राणी आहे, आणि समूहाचा भाग होणं त्याच्या मूलभूत गरजेपैकी एक आहे. राजकारणी या समूह मनोवृत्तीचा उपयोग करतात. ते लोकांना त्यांच्या विचारधारेच्या समर्थनार्थ एकत्र आणतात आणि त्यांच्या विरोधकांना शत्रू म्हणून प्रस्तुत करतात. अशा परिस्थितीत, एकाच समूहाचा भाग असलेल्या व्यक्तींना, सत्य असलं तरीही, त्याचं समर्थन करणं सोपं जातं. समूहाचा प्रभाव एवढा मोठा असतो की, त्या व्यक्तीला आपल्या विचारांची आणि कृतींची पुनरावृत्ती करायला वेळ मिळत नाही.
३. मनाची आरामदायी स्थिती (Cognitive Dissonance):
कधीकधी लोकं आपल्याला माहीत असलेल्या तथ्यांवर विचार न करता, त्यांच्या विरोधात वागतात. याचं कारण म्हणजे मानसिक आरामदायी स्थिती. मानवी मन ताण कमी करण्याच्या प्रयत्नात असतं. जेव्हा एखादी व्यक्ती एखाद्या विचारधारेशी किंवा राजकारण्याशी भावनिकरित्या जोडलेली असते, तेव्हा तिचं मन त्या विचारधारेच्या विरोधात आलेल्या माहितीला झिडकारतं. मनुष्य त्याच्या विश्वासात झालेल्या तणावाच्या स्थितीतून बाहेर पडण्यासाठी आपल्याच विश्वासाची पुनरावृत्ती करत राहतो. यामुळे व्यक्ती आपल्या विश्वासाला चिकटून राहते, जरी त्यात बदल करणे योग्य असले तरी.
४. विपणन आणि प्रचार तंत्र:
राजकारणात प्रभावी प्रचार आणि विपणन तंत्रांचं महत्त्व मोठं आहे. राजकारणी मीडिया, सोशल मीडिया, आणि इतर संप्रेषण माध्यमांचा प्रभावी वापर करून लोकांच्या विचारधारेवर परिणाम करतात. या प्रचारातून विचारधारा तयार होते आणि ही विचारधारा व्यक्तीच्या मनात खोलवर रुजवली जाते. राजकारण्यांच्या निरंतर प्रचारामुळे, लोकांना त्यातच सत्य वाटू लागतं, आणि विरोधी विचार त्यांच्यासाठी परके वाटू लागतात. अशा प्रकारे, प्रभावी प्रचार तंत्राने लोकांचे मनोवृत्ती बदलली जाते आणि त्यांना दुसऱ्या कोणत्याही विचारांच्या दिशेने जाण्यापासून रोखले जाते.
५. आत्मविश्वासाचा अभाव:
काही वेळा लोकांना आपल्या विचारांमध्ये बदल करण्याची गरज वाटत असली तरी, त्यांना योग्य निर्णय घेण्याची क्षमता कमी असते. त्यांना वाटतं की ते बदल केल्यास त्यांची ओळख, समाजातील स्थान, किंवा त्यांच्या जीवनातील स्थैर्य धोक्यात येऊ शकतं. त्यामुळे ते त्यांच्या सध्याच्या विचारधारेतच समाधान मानून चालत राहतात. त्यांना वाटतं की त्यांची सध्याची अवस्था कायम राहिल्यास, ते सुरक्षित राहतील, जरी त्यांना माहीत असेल की त्यांचा सध्याचा विचार योग्य नाही.
६. समाजातील दबाव:
समाजातील अन्य लोकांचं दबाव हे देखील एक महत्त्वाचं कारण आहे ज्यामुळे व्यक्ती स्वतःचे विचार बदलत नाहीत. समाजातील अनेक लोकं एका ठराविक विचारधारेच्या समर्थनार्थ असतात आणि त्या विचारधारेतून बाहेर पडणं म्हणजे समाजातून तिरस्कृत होण्याची भीती असते. अशा प्रकारे, समाजातील दबाव व्यक्तींना त्यांच्या स्वतःच्या निर्णयक्षमतेला बाजूला ठेवून समाजाच्या विचारधारेचा भाग राहण्यास भाग पाडतो.
७. अपूर्ण ज्ञान आणि माहिती:
राजकारण्यांवर लोकं अवलंबून असतात कारण त्यांच्याकडे सर्व माहिती पूर्णपणे उपलब्ध नसते. राजकारण्यांचे अपूर्ण किंवा विपर्यस्त माहिती देणारे प्रचार मोहिमांचे परिणाम म्हणून, लोकं खऱ्या सत्याला ओळखू शकत नाहीत. अशा परिस्थितीत, त्यांनी मिळवलेली अपूर्ण माहिती त्यांच्या निर्णयांवर परिणाम करते, आणि त्यामुळे ते आपला विचार बदलण्यात अयशस्वी ठरतात.
८. स्वतःच्या निर्णयक्षमतेचा भ्रम:
काही वेळा व्यक्तींना वाटतं की ते स्वतःचं मत तयार करत आहेत, परंतु वास्तविकतेत ते राजकारण्यांच्या प्रभावाखाली असतात. राजकारण्यांचे विचार, प्रचार आणि रणनीती त्यांच्या मतनिर्मितीवर प्रभाव टाकतात, ज्यामुळे व्यक्तींना त्यांच्या स्वतःच्या निर्णयक्षमतेवर विश्वास बसतो, जरी ती योग्य नसली तरी. हा भ्रम त्यांना त्यांच्या विचारधारेतून बाहेर पडण्यापासून थांबवतो.
९. परिवर्तनाची भीती:
परिवर्तन ही एक अनिश्चित प्रक्रिया आहे आणि अनेक लोकांना अनिश्चिततेची भीती असते. राजकारण्यांनी जो विचारधारा तयार केलेला असतो, तो एक स्थिरता प्रदान करत असल्याचं भासवतो. लोकांना वाटतं की तेच विचार स्वीकारून ते सुरक्षित आहेत आणि कोणत्याही नवीन विचाराच्या स्वीकारामुळे त्यांच्या जीवनात अनिश्चितता येऊ शकते. म्हणूनच, ते परिवर्तनाच्या विचाराला विरोध करतात.
१०. मानसिक आरोग्याचा प्रभाव:
काही वेळा, लोकं त्यांच्या मानसिक आरोग्यामुळे देखील त्यांच्या विचारांमध्ये बदल करण्यास तयार नसतात. मानसिक थकवा, ताण, किंवा इतर मानसिक समस्यांमुळे व्यक्तींच्या निर्णयक्षमतेवर परिणाम होतो. त्यांना वाटतं की ते आपल्या जीवनात अजून एक नवीन ताण आणू इच्छित नाहीत, त्यामुळे ते त्यांच्या सध्याच्या विचारधारेतच राहणं पसंत करतात.:
राजकारणी आपल्या मानसिकतेबरोबर खेळत असतात हे सत्य आहे, पण लोकं का सुधरत नाहीत, यामागील कारणं अनेक आहेत. मानवी मानसिकता ही खूप गुंतागुंतीची असते आणि त्यावर अनेक घटक परिणाम करतात. भावनिक गुंतवणूक, समूह मनोवृत्ती, आणि मानसिक आरोग्य हे काही मुख्य कारणं आहेत ज्यामुळे लोकं आपले विचार बदलण्यास तयार नसतात. या सर्व गोष्टींचा विचार केल्यास, आपल्या मानसिकतेचं संरक्षण करण्यासाठी स्वतःच्या विचारांवर संशोधन करणं, सत्य माहिती मिळवणं, आणि स्वतःच्या विचारांची पुनरावृत्ती करणं अत्यंत महत्त्वाचं आहे..
गोळ्या घेण्यापेक्षा मानसिक समस्येतून बाहेर पडण्यासाठी ‘आपलं मानसशास्त्र’ ची मदत घ्या.