आजच्या धावपळीच्या जीवनशैलीत आपण शारीरिक आरोग्याची काळजी घेतो, व्यायाम करतो, आहाराचे नियमन करतो, परंतु मानसिक आरोग्याकडे दुर्लक्ष करत असतो. मानसिक आरोग्य म्हणजे केवळ चिंता, नैराश्य किंवा इतर मानसिक विकार नसून, ही आपल्या एकंदर जीवनशैलीची, नात्यांची, निर्णयक्षमता आणि आत्मभान यांची गाभा आहे. मानसशास्त्र सांगते की मानसिक स्वास्थ्य चांगले असेल तर व्यक्तीचे जीवन अधिक अर्थपूर्ण, समाधानकारक आणि सकारात्मक बनते.
मानसिक आरोग्य म्हणजे काय?
मानसिक आरोग्य म्हणजे आपल्या विचारांची, भावना आणि वर्तनाची समतोल स्थिती. जागतिक आरोग्य संघटना (WHO) नुसार, मानसिक आरोग्य म्हणजे फक्त आजाराचा अभाव नव्हे, तर व्यक्ती स्वत:ची क्षमता ओळखून तिचा उपयोग करू शकते, तणाव हाताळू शकते, उत्पादकपणे काम करू शकते आणि समाजात सकारात्मक योगदान देऊ शकते.
मानसिक आरोग्य का महत्त्वाचे आहे?
- निर्णयक्षमता सुधारते
मेंदू शांत असला की माणूस अधिक नीट विचार करून निर्णय घेऊ शकतो. मानसिक आरोग्य बिघडल्यावर तात्काळ प्रतिक्रिया देण्याची सवय लागते, जे अनेकदा नुकसानकारक ठरते. - नातेसंबंध मजबूत होतात
मानसिक दृष्ट्या समतोल व्यक्ती आपल्या भावना ओळखते, दुसऱ्यांच्या भावनांची कदर करते, त्यामुळे नात्यांमध्ये जास्त समजूत आणि सुसंवाद राहतो. - तणाव नियंत्रणात राहतो
संशोधनानुसार (American Psychological Association, 2021), नियमित ध्यान, सकारात्मक विचार आणि सोशल सपोर्ट यामुळे तणाव नियंत्रणात राहतो. - शारीरिक आरोग्यावर परिणाम
मानसिक आरोग्य बिघडल्यास रक्तदाब, हृदयविकार, निद्रानाश, पचनाच्या तक्रारी अशा अनेक शारीरिक समस्या उद्भवू शकतात.
मानसिक आरोग्य बिघडल्याची संकेतं
- सतत चिंता वाटणे किंवा भीतीने ग्रासलेले वाटणे
- झोप न लागणे किंवा खूप झोप येणे
- सामाजिक संपर्क टाळणे
- कामात रस न वाटणे
- स्वतःवर टीका करणे किंवा निराशा
- चिडचिड, रागाचा उद्रेक
हे लक्षणे वारंवार जाणवत असतील तर त्या व्यक्तीने व्यावसायिक मानसोपचारतज्ज्ञाची मदत घ्यावी.
मानसिक आरोग्य उत्तम ठेवण्यासाठी मानसशास्त्रीय उपाय
- स्वतःच्या भावना ओळखा
अनेक वेळा आपण आपल्या भावना नाकारतो. “मला रडायचं वाटतंय”, “मला थकल्यासारखं वाटतंय” हे बोलायला शिका. हे बोलणं म्हणजे कमकुवतपणा नव्हे तर भावनिक प्रगल्भतेचं लक्षण आहे. - माइंडफुलनेसचा सराव करा
माइंडफुलनेस म्हणजे वर्तमान क्षणात जगणे. संशोधनातून दिसते की रोज १०-१५ मिनिटांचं ध्यान, श्वसनावर लक्ष केंद्रित करणं हे तणाव कमी करतं. - सोशल सपोर्ट
अमेरिकेतील नॅशनल इंस्टिट्यूट ऑफ मेंटल हेल्थच्या एका अभ्यासानुसार, ज्यांना जवळचे लोकांचे पाठबळ असते ते मानसिक समस्यांपासून अधिक सुरक्षित राहतात. - आरोग्यदायी सवयी अंगीकारा
नियमित व्यायाम, पुरेशी झोप, पौष्टिक आहार, या सवयी केवळ शरीरच नव्हे तर मनालाही स्थैर्य देतात. - सीमारेषा आखा
‘नाही’ म्हणता येणं, वेळेवर विश्रांती घेणं, स्वतःसाठी वेळ राखून ठेवणं यामुळे मानसिक थकवा कमी होतो.
मानसिक आरोग्य आणि कामकाज
कार्यालयीन वातावरण हा मानसिक आरोग्यावर प्रभाव करणारा महत्त्वाचा घटक आहे. सततचा दडपण, स्पर्धा, अस्थिरता यामुळे “बर्नआउट” होतो.
गॅलप इन्स्टिट्यूटच्या २०२३ च्या रिपोर्टनुसार, ७०% कर्मचारी भावनिक थकवा अनुभवतात. यावर उपाय म्हणजे –
- काम आणि विश्रांती यामध्ये समतोल राखणे
- वेळोवेळी ‘डिजिटल डिटॉक्स’ घेणे
- कामाबाबत संवाद ठेवणे
मानसिक आरोग्य आणि कुटुंब
कुटुंबातले भावनिक वातावरण, संवाद, पाठबळ हे मानसिक आरोग्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे असते. एका भारतीय मानसशास्त्रीय अभ्यासानुसार, ज्या मुलांना लहानपणी समजूतदार, प्रेमळ आणि स्थिर वातावरण मिळतं, त्यांचं आत्मभान आणि मानसिक आरोग्य उत्तम असतं.
- घरात संवादाचे दार नेहमी उघडे ठेवा
- मुलांचे आणि जोडीदाराचे मन ऐका
- तणावपूर्ण प्रसंगी एकमेकांना आधार द्या
मानसिक आरोग्य आणि स्व-ओळख
स्वतःबद्दल असलेली जागरूकता म्हणजे आत्मचिंतन. आपण कोण आहोत, काय आपल्याला आनंद देतं, काय त्रास देतं हे समजून घेणं मानसिक आरोग्य सुदृढ ठेवण्यासाठी अत्यावश्यक आहे.
- दररोज काही मिनिटं स्वतःबरोबर वेळ घालवा
- डायरी लिहा – भावना, अनुभव टिपा
- स्वतःच्या चुका स्वीकारा आणि स्वतःला माफ करा
निष्कर्ष
शारीरिक आरोग्यासारखंच मानसिक आरोग्यही अत्यंत महत्त्वाचं आहे. मानसिक आरोग्य बिघडलं की जीवनाचा पाया डळमळीत होतो. हे आरोग्य उत्तम ठेवण्यासाठी आपल्याला सजग राहायला हवे, मदत मागायला हवी आणि सवयी बदलायला हव्यात. तुमचं मन हे तुमच्या संपूर्ण आयुष्याचं केंद्र आहे – त्याला प्राधान्य द्या, कारण तेच तुमच्या जीवनाचा आधार आहे.
जर तुम्हाला मानसिक थकवा जाणवत असेल, चिंता किंवा नैराश्य असं वाटत असेल, तर कृपया तज्ज्ञ मानसोपचारतज्ज्ञाची मदत घ्या. स्वतःची काळजी घेणं म्हणजे स्वतःवरचा आदर आहे – आणि हेच मानसिक आरोग्याचे खरे मूळ आहे.
धन्यवाद!