बालपण आणि किशोरवय हा व्यक्तिमत्वाच्या जडणघडणीचा अत्यंत महत्त्वाचा टप्पा असतो. या काळात मुलांच्या आत्मविश्वासाचा पाया रचला जातो. आत्मविश्वास म्हणजे स्वतःवर असलेला विश्वास, जो व्यक्तीच्या मानसिक आरोग्यासाठी आणि भविष्यातील यशासाठी महत्त्वाचा असतो. परंतु अनेकदा पालकांच्या नकळतच काही गोष्टी मुलांचा आत्मविश्वास कमी करू शकतात. पालक म्हणून आपण कोणती काळजी घेतली पाहिजे, हे समजून घेणे गरजेचे आहे.
१. आत्मविश्वास म्हणजे काय?
आत्मविश्वास म्हणजे स्वतःच्या क्षमतांवर असलेला विश्वास आणि स्वतःच्या निर्णयांवर असलेला ठाम दृष्टिकोन. मानसशास्त्रानुसार आत्मविश्वास हे तीन प्रमुख घटकांवर अवलंबून असते:
- स्वतःची समज – “मी कोण आहे?”
- स्वतःची कौशल्ये – “मी काय करू शकतो?”
- समाजाची प्रतिक्रिया – “लोक माझ्याविषयी काय विचार करतात?”
मुलांच्या आत्मविश्वासाचा विकास योग्य प्रकारे व्हावा, यासाठी पालकांची भूमिका फार महत्त्वाची ठरते.
२. मुलांचा आत्मविश्वास कमी होण्याची कारणे
अनेक मानसशास्त्रीय संशोधनांनुसार मुलांचा आत्मविश्वास कमी होण्यामागे खालील कारणे असू शकतात:
- तीव्र टीका आणि नकारात्मक टिप्पणी
- “तू हे करू शकत नाहीस,” “तू अजिबात हुशार नाहीस” यासारख्या नकारात्मक विधानांमुळे मुलांना स्वतःबद्दल न्यूनगंड वाटू शकतो.
- इतरांशी तुलना करणे
- “पाहिलेस का, शेजारच्या मुलाला किती चांगले मार्क्स मिळाले?” अशा प्रकारच्या तुलनांमुळे मुलांना स्वतःबद्दल कमीपणा वाटू शकतो.
- अतिरेकाची अपेक्षा ठेवणे
- काही पालक मुलांकडून खूप मोठ्या अपेक्षा ठेवतात. जर त्या अपेक्षा पूर्ण झाल्या नाहीत, तर मुलांना अपयशाचा जबरदस्त धक्का बसतो.
- पालकांकडून दुर्लक्ष किंवा अतिसंरक्षण
- जर पालक मुलांच्या भावनिक गरजा समजून घेत नाहीत किंवा त्यांना अतिरेकी सुरक्षिततेच्या कचाट्यात अडकवतात, तर मुलांमध्ये स्वायत्ततेचा अभाव निर्माण होतो.
- नकारात्मक सामाजिक अनुभव
- शाळेत मिळणारा त्रास (bullying), शिक्षकांची कठोर वागणूक, मित्रांकडून होणारी चेष्टा यामुळेही मुलांचा आत्मविश्वास डळमळीत होऊ शकतो.
३. मुलांचा आत्मविश्वास वाढवण्यासाठी पालकांनी काय करावे?
१) मुलांचे गुण ओळखा आणि त्यांचा उत्साह वाढवा
प्रत्येक मुलामध्ये काहीतरी विशेष क्षमता असते. त्या क्षमतेची पालकांनी दखल घेतली पाहिजे आणि त्यांना त्यावर काम करण्यासाठी प्रोत्साहन दिले पाहिजे.
२) चुका स्वीकारायला शिकवा
मुलांनी काही चुका केल्या तरी त्यांना त्यातून शिकण्याची संधी द्यावी. “तू हरलास म्हणजे तू अपयशी नाहीस,” असा सकारात्मक दृष्टिकोन त्यांच्यात रुजवला पाहिजे.
३) ‘मी तुझ्यावर विश्वास ठेवतो’ असे मुलांना जाणवू द्या
संशोधनानुसार ज्या मुलांना पालकांचा पाठिंबा मिळतो, त्यांचा आत्मविश्वास अधिक मजबूत असतो. मुलांना नेहमी सांगा की, “तू हे करू शकतोस, मी तुझ्यावर विश्वास ठेवतो.”
४) निरोगी संवाद ठेवा
मुलांशी उघडपणे आणि प्रेमाने बोला. त्यांना त्यांच्या भावना मोकळेपणाने व्यक्त करण्याची संधी द्या. असे केल्याने त्यांना आत्मविश्वास वाटतो.
५) तुलना टाळा आणि त्यांचा वैयक्तिक विकास महत्त्वाचा ठेवा
मुलांचे अन्य मुलांशी तुलना करणे टाळा. प्रत्येक मुलगा आणि मुलगी वेगवेगळ्या क्षमता घेऊन जन्माला येतात. त्यांचा वैयक्तिक विकास आणि प्रगती महत्त्वाची आहे.
६) जबाबदारी द्या आणि निर्णय घेण्यास शिकवा
लहान वयातच मुलांना छोट्या गोष्टींच्या जबाबदाऱ्या द्या. उदाहरणार्थ, त्यांचे पुस्तकांचे रॅक व्यवस्थित ठेवणे, स्वतःच्या खेळण्यांची जबाबदारी घेणे. त्यामुळे त्यांच्यात आत्मनिर्भरता निर्माण होते.
७) सकारात्मक शिस्त लावा
शिस्त लावणे गरजेचे असते, पण ती अपमानास्पद किंवा कठोर नसावी. जर मुलांनी काही चुकीचे केले, तर त्यावर रागावण्याऐवजी त्यांना समजवून सांगावे.
८) त्यांना प्रेम आणि सुरक्षिततेची भावना द्या
मुलांना जर वाटले की त्यांच्या पालकांकडून त्यांना प्रेम आणि सुरक्षितता मिळते, तर त्यांचा आत्मविश्वास वृद्धिंगत होतो. त्यांना वारंवार सांगावे की, “तू जसा आहेस तसा मला आवडतोस.”
९) त्यांना समस्या सोडवण्याचे कौशल्य विकसित करू द्या
समस्या आल्या की लगेच त्यांना मदत करण्याऐवजी त्यांना त्या सोडवण्यास प्रोत्साहन द्या. त्यामुळे त्यांना जीवनातील अडचणींवर मात करण्याचा आत्मविश्वास येतो.
१०) त्यांना नवीन गोष्टी शिकण्यासाठी प्रोत्साहन द्या
नवीन कौशल्य शिकल्याने मुलांचा आत्मविश्वास वाढतो. त्यांना चित्रकला, संगीत, खेळ यासारख्या विविध गोष्टी शिकण्यासाठी मदत करा.
४. मानसशास्त्रीय अभ्यास काय सांगतो?
- डॉ. अल्बर्ट बांदुरा (Albert Bandura) यांच्या सेल्फ-इफिकेसी (Self-Efficacy) थिअरी नुसार, ज्या मुलांना आपल्या क्षमतांवर विश्वास असतो, ते जीवनात अधिक धैर्याने निर्णय घेतात.
- डॉ. कार्ल रॉजर्स (Carl Rogers) यांच्या मते, मुलांना “Unconditional Positive Regard” म्हणजेच कोणत्याही अटीशिवाय स्वीकार मिळाला, तर त्यांचा आत्मविश्वास दृढ होतो.
- डॉ. जॉन गॉटमन (John Gottman) यांच्या संशोधनात असे आढळले आहे की, ज्यांच्या पालकांनी त्यांच्याशी सहानुभूतीने संवाद साधला, त्या मुलांमध्ये अधिक आत्मविश्वास आणि सामाजिक कौशल्ये दिसून आली.
मुलांचा आत्मविश्वास हा त्याच्या मानसिक आरोग्याचा आणि यशाचा मूलभूत भाग आहे. पालकांनी त्यांच्यावर विश्वास ठेवावा, त्यांच्या क्षमतांचा सन्मान करावा आणि त्यांना स्वावलंबी बनवण्यासाठी पाठिंबा द्यावा. योग्य मार्गदर्शन, प्रेम आणि सकारात्मक संवाद यांच्या साहाय्याने मुलांचे आत्मविश्वासपूर्ण व्यक्तिमत्त्व घडवता येईल.
पालक म्हणून, आपण आपल्या मुलांना फुलवू शकतो, त्यांना स्वतःवर विश्वास ठेवण्यास शिकवू शकतो, आणि त्यांच्या यशस्वी भविष्यासाठी भक्कम पाया रचू शकतो!
आजच मुलांचं योग्य करीअर कॉउन्सिलिंग करून घ्या. यासंदर्भात खालीलप्रमाणे संपूर्ण माहिती नमूद करण्यात आलेली आहे. Online Career Counseling द्वारे निरनिराळ्या मानसशास्त्रीय किंवा करिअर चाचण्या घेऊन मुलांची योग्य करिअरची दिशा ठरवूया. Online असल्याने पालकांना आणि मुलांना कोठेही यायची-जायची गरज नाही.
